Ήταν το 1923, όταν ο Κεμάλ Ατατούρκ ορκίστηκε πρώτος Πρόεδρος της Τουρκίας και έθετε σε εφαρμογή το όραμα για την αναμόρφωση της χώρας του. Αφήνοντας στο περιθώριο τα όσα εγκλήματα έκανε ως στρατιωτικός στην ελληνική και αρμενική κοινότητα, στο εσωτερικό κατάφερε να μετατρέψει την Τουρκία σε μία σύγχρονη ευρωπαϊκή χώρα, πλήρως ανεξαρτητοποιημένη από τον Ισλαμισμό, θεσπίζοντας παράλληλα την ισότητα των δύο φύλων. Την ίδια ώρα στο εξωτερικό φρόντισε να διατηρεί ειρηνικές σχέσεις με τους υπόλοιπους ηγέτες, αποφεύγοντας όποιες εντάσεις θα δυναμίτιζαν το κλίμα καλής γειτνίασης.
Σήμερα περίπου 94 χρόνια μετά, η Τουρκική Δημοκρατία βρίσκεται σε ένα παρόμοιο σταυροδρόμι. Αυτή τη φορά οι συνέπειες θα είναι διαφορετικές. Το αποτέλεσμα στο χθεσινό δημοψήφισμα, ανεξαρτήτως της μικρής διαφοράς, μετατρέπει τύποις την Τουρκία από κοινοβουλευτική σε προεδρική χώρα.
Καταργώντας το αξίωμα του Πρωθυπουργού, ο εκάστοτε Τούρκος Πρόεδρος θα μπορεί να επιλέγει ή να αλλάζει ο ίδιος τους υπουργούς. Όχι μόνο. Ακόμα και τους δικαστές και τους περισσότερους υψηλούς αξιωματούχους του κρατικού μηχανισμού. Όλοι τους θα είναι υπόλογοι μόνο σε αυτόν.
Επομένως, οι νέες εξουσίες που αποκτά θέτουν ουσιαστικά το Κοινοβούλιο υπό τον έλεγχο του, αφού του δίνει τη δυνατότητα να παραμένει αρχηγός του κόμματος του και κυρίως να διαλύσει το Κοινοβούλιο at will. Και μπορεί το σύστημα αυτό να μοιάζει με τα Προεδρικά Συστήματα Δυτικών κρατών, όπως της Γερμανίας, ωστόσο η απουσία κάθε είδους ελέγχου και δυνατότητας άσκησης κριτικής στην εξουσία του είναι η βασική αιτία για να χαρακτηρίσεις ως απολυταρχικό το υπό διαμόρφωση καθεστώς.
Μια κοινωνία διαιρεμένη, μια χώρα σε δίλημμα
Αν και οι περισσότεροι αναλυτές και γνώστες της τουρκικής πραγματικότητας περίμεναν την νίκη του «Ναι», η πολύ λεπτή πλειοψηφία με την οποία το κυβερνών κόμμα νίκησε στο δημοψήφισμα ήρθε προς έκπληξη πολλών. Ακόμα και του ίδιου του Ερντογάν. Με τους ηγέτες της αντιπολίτευσης στη φυλακή, με την σύλληψη δημοσιογράφων, ακαδημαϊκών και όσων τολμούσαν να έρθουν σε αντιπαράθεση με την κυβέρνηση, το μέχρι στιγμής 48% που συγκεντρώνει το «Όχι» δείχνει πολλά πράγματα.
Αρχικά, δείχνει μία κοινωνία διαιρεμένη και σε δίλημμα: ήδη από τον χάρτη των αποτελεσμάτων διακρίνουμε την πόλωση, μία χώρα χωρισμένη σε περιοχές που ξεκάθαρα επικρατεί το «ναι» ή το «όχι». Η επικράτηση του «Όχι» στις 3 μεγαλύτερες πόλεις, Άγκυρα, Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη φανερώνει την διαφωνία και την αντίθεση των μεγάλων οικονομικών κέντρων στις προθέσεις του Τούρκου προέδρου.
Εξάλλου με το δημοψήφισμα είχε σκοπό να λάβει περισσότερες εξουσίες και να αλλοτριώσει το μοντέρνο-φιλελεύθερο σύστημα του Ατατούρκ. Ένα σύστημα που «ζει» για δεκαετίες στις 3 αυτές πόλεις.
Άλλωστε ο ίδιος είχε φροντίσει να απευθυνθεί και να «αγγίξει» τους εθνικιστές πατριώτες, ήτοι τους κατοίκους των μικρών περιοχών της Ανατολίας, που βλέπουν στον Ερντογάν τον ηγέτη που θα αναβιώσει το ξεχασμένο κύρος της Τουρκίας τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό.
Ωστόσο, πρέπει να κατανοήσουμε πως οι Τούρκοι πολίτες βρίσκονται μπροστά σε ένα τεράστιο δίλημμα, καθώς κλήθηκαν να επιλέξουν μεταξύ της Σκύλλας και της Χάρυβδης. Από τη μία, εν μέσω οικονομικής κατρακύλησης, παρατηρούν καθημερινά την προσπάθεια της κυβέρνησης να καταστείλει την ελευθερία της γνώμης με φυλακίσεις. Και από την άλλη όμως υπάρχει ένας Πρόεδρος που βγήκε δυνατότερος από ένα πραξικόπημα εναντίον του μόλις λίγους μήνες πριν.
Μέσα σε ένα κλίμα φόβου από της τρομοκρατικές επιθέσεις και τα προσφυγικά ρεύματα λόγω του πολέμου στη Συρία, ο Ερντογάν αποτελεί πυλώνα σταθερότητας στο εξωτερικό, που δεν διστάζει να σηκώσει το ανάστημα του για να διεκδικήσει το καλύτερο για την Τουρκία. Και σε αυτό ακριβώς τον φόβο βασίστηκε ο ίδιος για να γυρίσει το εις βάρος του κλίμα και να βγει πιο ενισχυμένος από ποτέ.
Υποβοηθούμενος φυσικά κι από το γεγονός ότι στη διάρκεια της ηγεμονίας του δεν εμφανίστηκε (ή δεν άφησε να εμφανιστεί) έστω εξίσου επιβλητικό αντίπαλον δέος. Οι εκάστοτε ηγέτες της αντιπολίτευσης όλα αυτά τα χρόνια αποδείχτηκαν λίγοι.
Επίσης, η στάση της αντιπολίτευσης να ζητήσει επανακαταμέτρηση ενός μεγάλου αριθμού ψήφων, μετά την απόφαση της Εκλογικής Επιτροπής να μετρήσει ψηφοδέλτια χωρίς την επίσημη στάμπα, απλά θα δηλητηριάσει ακόμα περισσότερο το εύθραυστο πολιτικό κλίμα και απλά θα οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερη πόλωση και ίσως ισχυρές αντιδράσεις, που θα είναι προς το συμφέρον του Ερντογάν. Ήταν άλλωστε μία δημοκρατική απόφαση μέσω της πιο ουσιαστικής δημοκρατικής μεθόδου.
Απομάκρυνση από την Ε.Ε και νέα αβεβαιότητα στο προσφυγικό
Τον περασμένο Φλεβάρη έτυχε να παρακολουθήσω την συνεδρίαση της Κοινής Επιτροπής Ε.Ε – Τουρκίας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις Βρυξέλλες. Μια συνεδρίαση που έχει συσταθεί με σκοπό την προσέγγιση των δύο πλευρών. Μόνο που το «κοινή» ήταν στους τύπους, καθώς η τουρκική αντιπροσωπεία αρνήθηκε την συνηθισμένη πρόσκληση να παρευρεθεί στις Βρυξέλλες λόγω τη δύσκολης πολιτικής κατάστασης που είχε δημιουργήσει το επερχόμενο δημοψήφισμα.
Εκεί που θέλω να καταλήξω είναι πως ο Ερντογάν μήνες πριν το δημοψήφισμα άρχισε να βλέπει παντού εχθρούς στη Δυτική Ευρώπη και να γκρεμίζει όσα ο ίδιος προσπαθούσε να χτίσει με τις χώρες της Ε.Ε. Το διπλωματικό επεισόδιο με την Ολλανδία και οι κατηγορίες προς ευρωπαϊκές κυβερνήσεις για «ναζιστικές πρακτικές» ήταν μόνο μερικά δείγματα του τι πρόκειται να ακολουθήσει.
Ήδη από την ομιλία του μετά τη νίκη στο δημοψήφισμα, μίλησε για πιθανή επαναφορά της θανατικής ποινής. Γεγονός που αν συμβεί θα αποτελέσει την «ταφόπλακα» στις όποιες ενταξιακές διαπραγματεύσεις της χώρας στην ΕΕ, όπου η προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων αποτελεί κόκκινη γραμμή.
Ως αληθινός πραγματιστής, γνωρίζει ότι αντικειμενικά δεν θα ικανοποιήσει ποτέ όλα τα κριτήρια για να ενσωματωθεί ως μέλος της ΕΕ και ακόμα περισσότερο δεν θα μπορέσει να κάμψει τις έντονες αντιθέσεις πολλών Ευρωπαίων ηγετών, που φοβούνται ότι η είσοδος της Τουρκίας θα δημιουργήσει ένα «φάρο» ισλαμισμού στην πηγή του ευρωπαϊκού ιδεώδους.
Η ένταση στις σχέσεις των δύο μερών επηρεάζεται και από τη συμφωνία για το προσφυγικό, στην οποία η ΕΕ έχει λανθασμένα αποθέσεις τις ελπίδες της για λύση του προσφυγικού προβλήματος. Οι επόμενες κινήσεις του Τούρκου Προέδρου στο άμεσο μέλλον θα δείξουν κατά πόσο επιθυμεί να ξαναφτιάξει τις γέφυρες με την Ευρώπη, ώστε να κερδίσει τους μετριοπαθείς Τούρκους, αν και φαίνεται η υπομονή των Ευρωπαίων να εξαντλείται.
Το ερωτηματικό για Αθήνα και Κυπριακό
Είναι πολύ νωρίς για να εκτιμηθεί η επίπτωση που θα έχει η αλλαγή του καθεστώτος στην Τουρκία στις σχέσεις της χώρα μας με τους γείτονες. Σε κάθε περίπτωση, μια διχασμένη και διαιρεμένη χώρα, μόλις κάτι χιλιόμετρα μακριά, ποτέ δεν είναι θετικό για την Ελλάδα ή τη Κύπρο. Το σίγουρο είναι ότι εφόσον ο Ερντογάν πέτυχε αυτό που ήθελε, έστω και με μικρή διαφορά, βραχυπρόθεσμα θα αποκλιμακωθεί η ένταση, με θετικές συνέπειες για τον τουρισμό στα ελληνικά νησιά.
Σύμφωνα με τα όσα προέκυπταν από το υπουργείο Εξωτερικών, σε περίπτωση οριακής πλειοψηφίας η ελληνική πλευρά αναμένει «ανανέωση της κατάστασης εκτάκτου ανάγκης, με δεδομένο ότι οι τελευταίοι 12 μήνες ήταν οι χειρότεροι σε διμερές επίπεδο εδώ και 15 χρόνια».
Από το 2019 και μετά που θα ισχύσει και επίσημα η συνταγματική αναθεώρηση και είναι σχεδόν απίθανο να μην επανεκλεγεί ο Ερντογάν τα πράγματα θα αλλάξουν σταδιακά. Ενισχυμένος και εκλεγμένος για τουλάχιστον δυο θητείες και με το 51% των Τούρκων στην τσέπη του, πρέπει να αναμένουμε κλιμάκωση της έντασης στο Αιγαίο και προκλητικές κινήσεις στο Κυπριακό.
Ένα δυσοίωνο μέλλον
Όποιος έβλεπε σοκαρισμένος τις εξελίξεις με το στρατιωτικό πραξικόπημα στην Κωνσταντινούπολη τον Ιούλιο το 2016, δεν θα φανταζόταν αυτό που θα συνέβαινε 9 μήνες μετά. Ο Τούρκος πρόεδρος με ένα «πραξικόπημα» εκ των έσω, πέρασε από την πλευρά του θηράματος σε αυτήν του κυνηγού. Σήμερα βρίσκεται πιο δυνατός από ποτέ, σχεδόν 100 χρόνια από την εγκαθίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας.
Μια δημοκρατία που δεν φαίνεται να εγγυάται την ομαλή επιστροφή στην οιαδήποτε ανάπτυξη. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος θα δώσει μία κοντόφθαλμη ώθηση και σταθερότητα στην οικονομία. Ωστόσο η κοινωνική πόλωση και η μείωση της εμπιστοσύνης προς το πολιτικό σύστημα θα έχουν αρνητικές επιπτώσεις μακροπρόθεσμα.
Αυτός ήταν και ο βασικός λόγος που παρά την φυλάκιση δεκάδων αντιπάλων του το αποτέλεσμα ήταν τόσο οριακό. Από τη μία η Τουρκία βίωσε μια 9ετία (2002-2011) με οικονομική ευμάρεια στην πρωτεύουσα. Έγινε σημαντικός παίχτης στην παγκόσμια αγορά. Από την άλλη όμως υπάρχει ένας Ερντογάν με προσωπικές φιλοδοξίες και με αδυναμία να αντιμετωπίσει την οικονομική κρίση. Επιπλέον, οι διαμάχες με τους Κούρδους στο εσωτερικό και η πολιτική απομόνωση από τη Δύση είχαν κατά την εκτίμηση μου ένα αντίθετο αποτέλεσμα στον πληθυσμό.