Το βράδυ της Κυριακής γινόταν μια ακόμα μεγάλη διαρροή αρχείων που αφορούν σε φορολογικούς παραδείσους και offshore εταιρείες. Τα Pandora Papers έβγαλαν μπόλικο υλικό και τροφή για σκέψη.
Πάνω από 600 δημοσιογράφοι, από 117 χώρες, εκπροσωπώντας 150 δημοσιογραφικούς οργανισμούς, συνεργάστηκαν για σχεδόν ένα χρόνο, με διαφορετικό διάστημα συμμετοχής και από διαφορετικό μετερίζι, ώστε να φτάσουμε στην τρίτη διαρροή αρχείων τα τελευταία 5 χρόνια, μετά τα Panama και Paradise Papers.
Αυτή όμως ήταν η μεγαλύτερη όλων των εποχών, καθώς περιελάμβανε αρχεία μεγέθους 2.9 terrabyte. Θα χρειαζόταν να πολλαπλασιάσει κανείς πάνω από 900.000 φορές τη Βίβλο για να χωρέσει όλα τα έγγραφα, τις φωτογραφίες, τα mails, τα spreadsheets κτλ που περιλαμβάνονται στα Pandora Papers.
Τα περισσότερα απ΄αυτά έγιναν λίγο πολύ γνωστά μες στην εβδομάδα. Αυτό που δεν ξέρουν πολλοί και θα θέλαμε όλοι να το ζήσουμε, ειδικά εμείς που είμαστε δημοσιογράφοι – έστω και τύποις – είναι ο τρόπος δράσης του International Consortium of Investigative Journalism (ICIJ) που εδράζει στην Ουάσινγκτον και έχει αυτό το μεγάλο δίκτυο δημοσιογράφων σε όλο τον κόσμο.
Η Βελγίδα data journalist, Delphine Reuter, μέλος του ICIJ από το 2016 περίπου, αφιέρωσε κάποιον από τον χρόνο της σε αυτή τη γεμάτη ομαδοποίηση δεδομένων περίοδο και μας ξεδιαλύνει κάποια θολά σημεία.
– Πότε ξεκινήσατε να συλλέγετε τα δεδομένα σας και ποια μέθοδο εφαρμόσατε;
Από τη στιγμή που ανήκω στην ομάδα δεδομένων και έρευνας του ICIJ, είμαι εξοικειωμένη με αυτό το κομμάτι της συλλογής. Εν τούτοις, η ομάδα τεχνικών του οργανισμού δούλευε για μήνες πριν ξεκινήσω να ερευνώ τα έγγραφα (μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα στο Wired). Στην ομάδα που ανήκω εγώ, ξεκινήσαμε να ομαδοποιούμε τα δεδομένα μας πριν ένα χρόνο περίπου.
Καθώς είχαμε να κάνουμε με 14 διαφορετικούς παρόχους offshore υπηρεσιών, κάθε ένας είχε το δικό του ξεχωριστό πακέτο με έγγραφα, με δικούς του κανόνες και λογική. Κάποιες φορές είχαμε μπροστά μας αρχεία που περιελάμβαναν τους πελάτες των παρόχων και στοιχεία όπως ποιες εταιρείες τους ανήκαν, αν ήταν διευθυντές ή μέτοχοι, η εθνικότητα τους, η διεύθυνση τους κτλ. Αυτό το κομμάτι ήταν το εύκολο μέρος της διαδικασίας.
Άλλες φορές, είχαμε να κάνουμε με φόρμες σε μορφή PDF, που είναι πολύ πιο δύσκολα να τα διαχειριστείς. Στο τέλος φτιάξαμε τις αποκαλούμενες «λίστες χωρών». Αυτές είναι φύλλα που μοιραζόμασταν με τους συνεργάτες μας στην προστατευμένη πλατφόρμα μας και τα οποία είχαν οργανωθεί σύμφωνα με τη χώρα που εντοπίζαμε στα έγγραφα.
Συνήθως γινόταν μέσω της εθνικότητας, της χώρας κατοικίας, της φορολογικής έδρας ή οποιουδήποτε στοιχείου ήταν διαθέσιμο. Η δουλειά με τα δεδομένα ήταν πολλών μορφών γι΄αυτό το πρότζεκτ. Κάθε ιστορία είχε τις δικές της προκλήσεις και ευκαιρίες. Εντοπίσαμε αρχαιότητες των Χμερ σε διάφορα μουσεία, βρήκαμε δικηγόρους που δούλευαν για κυβερνήσεις, είδαμε δισεκατομμυριούχους να βρίσκονται στα δεδομένα…
Επιβιβαστήκαμε σε μια φιλόδοξη και πολύμηνη ανάλυση όπου συναντήσαμε τα ονόματα όλων των πολιτικών και δημόσιων λειτουργών που θα μπορούσαν να βρεθούν και κάναμε λίστες με τις offshore εταιρείες τους.
Τα δεδομένα χρησιμοποιήθηκαν στα διάφορα άρθρα του ICIJ που δημοσιεύτηκαν από τους συνεργάτες μας σε όλο τον κόσμο.
Φωτογραφία: Alessia Capasso
– Τέτοιες διαρροές γίνονται πάντοτε από «βαθιά λαρύγγια» ή αρκεί μόνο η πειθώ του δημοσιογράφου;
Δεν έχω το ελεύθερο να σχολιάσω την πηγή των εγγράφων. Γενικότερα μιλώντας όμως, όποιος θεωρεί ότι κατέχει αρχεία που θα μπορούσαν να ενδιαφέρουν τον ICIJ, μπορεί πάντοτε να στείλει ανώνυμα στα κανάλια επικοινωνίας που παρέχουμε μέσα από εδώ. Δε λειτουργούμε όμως πάντοτε με διαρροές.
Το 2018 ο ICIJ διοργάνωσε μια παγκόσμια συνεργασία για έρευνα που λέγεται «Implant Files», όπου ερευνήσαμε ιατρικές συσκευές και για τις οποίες χρειαστήκαμε πολύ όλες τις δημόσια προσβάσιμες πληροφορίες.
– Ανέφερες διαφορετικές ομάδες που δουλεύουν πάνω σε τέτοιες υποθέσεις. Αυτοί οι 600 και πλέον δημοσιογράφοι που συυμμετείχατε στα Pandora Papers, σε ποιες ομάδες χωριστήκατε;
Όταν ο ICIJ οργανώνει μια παγκόσμια συνεργασία, βασιζόμαστε στους δημοσιογράφους με τους οποίους έχουμε δουλέψει στο παρελθόν και επιχειρούμε να επεκταθούμε σε δημοσιογράφους που θεωρούμε ότι θα τους ενδιέφερε η έρευνα μας και θα μπορούσαν να έχουν ένα impact με τις ιστορίες τους.
Συνήθως, οι δημοσιογράφοι συμμετέχουν σε ομάδες ανάλογα με τα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα, τα οποία κατά κύριο λόγο είναι γεωγραφικά. Ο ICIJ βασίζεται στους κατά τόπους συντονιστές (επικεφαλής ρεπόρτερ) να υιοθετήσουν ένα συνεργατικό πνεύμα και να διασφαλίσουν ότι θα μοιραστούν τα ευρήματα τους όσο το δυνατό περισσότεροι δημοσιογράφοι.
– Συμμετείχες και στις προηγούμενες από τα Pandora Papers διαρροές όπως τα Panama ή τα Paradise; Αν ναι, η εμπειρία σου σου λέει ότι θα υπάρξει σύντομα ένα follow up στην παρούσα περίπτωση;
Ήμουν μέρος της ομάδας που δούλεψε στα Panama Papers. Νομίζω ότι θα συνεχίσουν να υπάρχουν τέτοιες διαρροές όσο υπάρχουν whistleblowers που θέλουν να μοιραστούν τις πληροφορίες που έχουν και να κάνουν τη διαφορά, αποδεχόμενοι τη διερεύνησή τους από τους δημοσιογράφους.
– Υπήρξε κάτι που σε σόκαρε σε όσα είδες στα δεδομένα που διαχειρίστηκες;
Για να είμαι ειλικρινής, δεν υπήρξε κάτι που να θεώρησα τόσο απρόσμενο.
– Τι συναισθήματα νιώθει κάποιος στο τέλος μιας τέτοιας διαδικασίας και μετά από μια τόσο κοπιαστική περίοδο;
Υπάρχει ευγνωμοσύνη για τη συμμετοχή σε αυτή την έρευνα. Είναι η μεγαλύτερη συνεργασία δημοσιογράφων στην ιστορία, μέχρι σήμερα! Νιώθω τόσο ευγνώμων προς τη δουλειά που έγινε σε κάποιες χώρες όπου οι δημοσιογράφοι συνέχιζαν να δημοσιεύουν στοιχεία, παρόλο που δέχτηκαν υποτιμητικές συμπεριφορές και απειλές. Είμαι τώρα ακόμα πιο πεπεισμένη να συνεχίσω την έρευνα σε τέτοια θέματα.
– Επειδή το ζήτημα των offshore είναι αρκετά θολό στον απλό κόσμο, μπορείς να μας εξηγήσεις πώς λειτουργούν οι υπεράκτιες συναλλαγές και το μονοπάτι που ακολουθεί κανείς;
Εξαρτάται από τον σκοπό της εκάστοτε offshore. Πολλές offshore χρησιμοποιούνται για αγοραπωλησία κατοικιών, για real estate. Στη Βρετανία για παράδειγμα, οι συνεργάτες μας (BBC, Guardian, Finance Uncovered), χρειάστηκαν αρκετούς μήνες για να ξεσκεπάσουν τα στοιχεία τους.
Η βιομηχανία των offshore είναι μυστικοπαθής, αλλά αυτό δεν είναι μυστικό, για να το θέσω πιο παιχνιδιάρικα. Το μεγαλύτερο μέρος της πληροφορίας δηλαδή, δεν είναι ορατό, αλλά είναι παρόν παντού. Τα επενδυτικά funds και η τραπεζική βιομηχανία, βασίζονται στη βιομηχανία των υπεράκτιων.
Επομένως, η μεγαλύτερη δυσκολία βρίσκεται στην έλλειψη διαφάνειας που είναι κάτι εγγενές στις δικαιοδοσίες, όπου οι offshore θριαμβεύουν: στις Βρετανικές Παρθένες Νήσοι, την Ελβετία, το Τζέρσι και σε κάποιες πολιτείες στις ΗΠΑ όπως η Νότια Ντακότα.
Πολλοί δημοσιογράφοι έχουν καθημερινά στα χέρια τους έγγραφα που αναφέρουν συναλλαγές που χρησιμοποιούν υπεράκτιες εταιρείες. Αλλά το μονοπάτι τους είναι λευκό, γιατί υπάρχει έλλειψη δημόσια διαθέσιμων πληροφοριών.
Γι΄αυτό αυτές οι διαρροές, όπως τα Pandora Papers, είναι τόσο σημαντικές. Παρέχουν ένα αναγκαίο υπερκείμενο και πληροφορία σε τόσα πολλά πράγματα που οι άνθρωποι μπορεί να γνωρίζουν, αλλά τα οποία δεν έχουν αναλυθεί σε βάθος.
– Υπάρχει ηθικό κίνητρο για όσους συμμετέχουν σε τέτοιες έρευνες όπως τα Pandora Papers; Ή είναι καθαρά προσήλωση στο επαγγελματικό καθήκον και γίνεται χωρίς συναίσθημα;
Η ερευνητική εις βάθος δημοσιογραφία είναι συνήθως μοναχική και δύσκολη. Το να είσαι μέρος μιας συνεργασίας σίγουρα βοηθάει στο να σου προσφέρεται για μήνες ή και για χρόνια το κίνητρο. Οι δημοσιογράφοι που συμμετέχουν σε αυτές, σε εμπνέουν με την ασταμάτητη δημοσίευση ιστοριών που σε αφήνουν με ανοιχτό στόμα. Είναι πάντοτε τιμή να μπορώ να συμμετέχω σε τέτοιες προσπάθειες όπως τα Pandora Papers.
* To Twitter της Delphine Reuter εδώ.