Ο ανταγωνισμός της Ρωσίας και της βρετανικής αυτοκρατορίας για την κυριαρχία στην κεντρική Ασία στα τέλη του 19ου αιώνα οδήγησε στην δημιουργία του διαδρόμου του Ουαχάν το 1893 για να χωρίσει τη Βρετανική Ινδία από τη Ρωσία, δημιουργώντας το σημερινό σχήμα του Αφγανιστάν.
Στον τρίτο αγγλο-αφγανικό πόλεμο του 1919 οι Αφγανοί κατάφεραν τελικά να νικήσουν τους Άγγλους και να τους υποχρεώσουν να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία τους. Τι σημαίνει όμως «Αφγανοί»; Ουσιαστικά ο όρος δεν απέκτησε ποτέ εθνικές καταβολές, περιορίστηκε στις γεωγραφικές. Αφγανιστάν σημαίνει η «γη των Αφγανών» και μεταξύ των περίπου 35 εκατομμυρίων ανθρώπων η έννοια «εθνική συνείδηση» παραμένει άγνωστη έως σήμερα. Το πλήθος είναι ετερόκλητο, με τεράστιες θρησκευτικές και κοινωνιολογικές διαφορές.
Στα ανατολικά και το νότο, εκεί που το Αφγανιστάν συνορεύει με το Πακιστάν, κυριαρχούν οι Παστούν, μια από τις πακιστανικές φυλές που ζει και στην άλλη μεριά των συνόρων. Στο βορρά δεσπόζουν οι Ουζμπέκοι, οι Τουρκμένοι και οι Τατζίκοι, χώρες με τις οποίες συνορεύει το Αφγανιστάν μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Οι Τατζίκοι είναι η μεγάλη πλειονότητα, περισσότεροι υπάρχουν στο Αφγανιστάν (11,5 εκ.) παρά στο ίδιο το Τατζικιστάν (7 εκ.)! Στα δυτικά και στο κέντρο κυριαρχούν οι Χαζάρα, ιρανικό φύλο που είναι σιίτες, όπως και οι περισσότεροι Ιρανοί.
Ο Ζαχίρ Σαχ ήταν ο τελευταίος μονάρχης της χώρας, βασίλεψε από το 1933 έως το 1973 και προσπάθησε να πείσει όλους τους Αφγανούς ότι είναι… Αφγανοί και όχι κάτι άλλο, κάνοντας μεγάλα ανοίγματα στο δυτικό τρόπο ζωής.
Το εγχείρημα του ωστόσο απέτυχε διότι οι άκρως συντηρητικοί πληθυσμοί δεν ήταν έτοιμοι για τόσο μεγάλη πρόοδο. Η εισβολή των Σοβιετικών το 1979 και η εδραίωση φιλο-κομουνιστικού καθεστώτος βάθυνε τις διαφορές και το διχασμό στη χώρα. Οι Αμερικάνοι, που είχαν αναπτύξει σχέσεις συνεργασίας με τον έκπτωτο από το πραξικόπημα ηγέτη της χώρας Νταούντ Χαν, αποφάσισαν να αναλάβουν δράση. Δίνοντας απλόχερα οικονομική βοήθεια σε αντάρτικες ομάδες, με ετερόκλητη ιδεολογία αλλά και κοινό στοιχείο το μίσος για τους εισβολείς. Όλες αυτές οι ομάδες έγιναν γνωστές με το όνομα «Μουτζαχεντίν» (στρατιώτες του Θεού) και μία εξ αυτών ήταν και οι Ταλιμπάν.
Μετά την ήττα και απόσυρση των Σοβιετικών, ακολούθησε στη χώρα το απόλυτο χάος, τρεις εμφύλιοι πόλεμοι (1989-92, 1992-96 και 1996-2001). Στον τρίτο, επικράτησαν οι Ταλιμπάν, που πολλοί γρήγορα όμως αντιμετωπίστηκαν από τους Αμερικανούς ως εχθροί. Με την υποστήριξη του ΝΑΤΟ μια συμμαχία από πολέμαρχους του βορρά – Τατζίκοι και Ουζμπέκοι κυρίως – εκδίωξαν τους Ταλιμπάν και εγκαθίδρυσαν δημοκρατία, οδηγώντας σταδιακά τη χώρα σε δύο εκλογικές αναμετρήσεις.
Ωστόσο ούτε η παρουσία των Αμερικάνων, επί μία 20ετια, βοήθησε στην ανάπτυξη στοιχειώδους έστω, ενότητας. Στις τελευταίες προεδρικές εκλογές, το 2019, εγγράφηκαν στους εκλογικούς καταλόγους 9,6 εκατομμύρια κάτοικοι από τα περίπου 35 εκατομμύρια και ψήφισαν μόλις 1,8 εκατομμύρια!
Μ’ αυτά και μ’ αυτά «κολλητική» ουσία μεταξύ των φυλών που κατοικούν στη χώρα δεν βρέθηκε ποτέ και το «Αφγανιστάν» παρέμεινε γεωγραφικός όρος και όχι εθνικός.
Η ειρήνη στην περιοχή είναι ουτοπία και προφανώς δεν υπήρξε ποτέ ένα ενιαίο εθνικό σχέδιο ανάπτυξης και επενδύσεων. Ούτε καν ένα τέτοιο που θα αξιοποιούσε τα τεράστια αποθέματα ορυκτού πλούτου που υπάρχουν στη χώρα. Το 2010 Αμερικανοί στρατιωτικοί αξιωματούχοι και γεωλόγοι εκτίμησαν ότι η χώρα διαθέτει κοιτάσματα ορυκτών αξίας σχεδόν 1 τρισεκατομμυρίου δολαρίων! Ίσως για αυτό το ημιφεουδαρχικό ακόμη Αφγανιστάν έμελλε να γίνει περιζήτητο γεωστρατηγικό πιόνι στους ανταγωνισμούς των εκάστοτε μεγάλων δυνάμεων.
Η ειρωνεία; Το Αφγανιστάν είναι ένα από τα φτωχότερα κράτη στον κόσμο. Το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν κάτω από το όριο φτώχειας ανέρχεται σε 54,5% και με βάση τα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, όλοι αυτοί οι άνθρωποι ζουν με λιγότερο από 1,90 δολάριο την ημέρα!
Το φαινόμενο είναι γνωστό ως «κατάρα των πόρων». Αποδίδεται σε χώρες που για διάφορους λόγους ο πλούσιος ορυκτός πλούτος δεν αποφέρει οφέλη στους ντόπιους και στην εγχώρια οικονομία.
Οι προκλήσεις για την ασφάλεια, η έλλειψη υποδομής και οι σοβαρές ξηρασίες έχουν εμποδίσει την εξόρυξη των πιο πολύτιμων ορυκτών στο παρελθόν. Αυτό είναι απίθανο να αλλάξει σύντομα, υπό τον έλεγχο των Ταλιμπάν. Ωστόσο, υπάρχει ενδιαφέρον από χώρες όπως η Κίνα, το Πακιστάν και η Ινδία, οι οποίες μπορεί να προσπαθήσουν να εμπλακούν παρά το χάος.
Ο αμύθητος θησαυρός που κρύβει το αφγανικό υπέδαφος αναλύθηκε λεπτομερώς σε δημοσίευμα του πρακτορείου Reuters. Το Αφγανιστάν είναι πλούσιο σε χαλκό, χρυσό, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ουράνιο, βωξίτη, άνθρακα, σίδηρο, σπάνιες γαίες, λίθιο, χρώμιο, μόλυβδο, ψευδάργυρο, πολύτιμους λίθους, θείο, ασβεστόλιθο, γύψο και μάρμαρο.
Σύμφωνα με έκθεση το 2019 του αφγανικού υπουργείου Ορυκτών και Πετρελαίου, η ποσότητα του χαλκού που κρύβει η χώρα ανέρχεται σε 30 εκατ. τόνους. Άλλα 28,5 εκατ. τόνοι εκτιμάται ότι βρίσκονται σε ανεύρετα αποθέματα πορφυρίτη, ανεβάζοντας το σύνολο του εκτιμώμενου χαλκού σε 60 εκατ. τόνους, η αξία των οποίων ανέρχεται σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια.
Στην ίδια έκθεση αναφέρεται πως το Αφγανιστάν διαθέτει πάνω από 2,2 δισ. τόνους σιδηρομεταλλεύματος (αξίας 350 δισ. δολαρίων σε τρέχουσες τιμές), καθώς και 1,4 εκατ. τόνους ορυκτών σπάνιων γαιών. Πρόκειται για μία ομάδα 17 σπανιζόντων ορυκτών τα οποία χρησιμοποιούνται στην κατασκευή ηλεκτρονικών προϊόντων καθώς και στους στρατιωτικούς εξοπλισμούς.
Οι πηγές χρυσού στη χώρα εκτιμώνται σε 2.700 κιλά, αξίας 170 εκατ. δολαρίων, με το αφγανικό υπουργείο να αναφέρει πως βασικά μέταλλα, όπως το αλουμίνιο, ο κασσίτερος, ο μόλυβδος και ο ψευδάργυρος «βρίσκονται σε πολλές περιοχές της χώρας».
Το 2010 εσωτερικό υπόμνημα του αμερικανικού υπουργείου Άμυνας περιέγραφε το Αφγανιστάν ως «τη Σαουδική Αραβία του λιθίου». Το υπόμνημα αυτό είχε συνταχθεί σε μία εποχή που το λίθιο χρησιμοποιούνταν ευρέως για την κατασκευή μπαταριών για ηλεκτρικές συσκευές, αλλά πριν ακόμη γίνει εμφανές το πόσο κομβική θα είναι η επάρκεια του για μπαταρίες ηλεκτρικών οχημάτων, τα οποία προορίζονται να αντικαταστήσουν τα σημερινά βενζινοκίνητα στο πλαίσιο των προσπαθειών για περιορισμό των εκπομπών διοξειδίου. Με την κατάλληλη υποδομή, η χώρα θα μπορούσε να εξελιχθεί σε κύρια παραγωγός παγκοσμίως σε ότι αφορά το μέταλλο μπαταρίας οχημάτων, όπως είναι η Σαουδική Αραβία για το αργό πετρέλαιο.
Ωστόσο το Αφγανιστάν δεν υστερεί ούτε σε κοιτάσματα υδρογονανθράκων. Διαθέτει περί το 1,6 δισ. βαρέλια πετρελαίου, 453 τρισ. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου και άλλα 500 εκατ. υγρά φυσικού αερίου. Η αξία του αργού πετρελαίου εκτιμάται σε 107 δισ. δολάρια σε τρέχουσες τιμές.
Επιπλέον το Αφγανιστάν ήταν ιστορικά μια σημαντική πηγή lapis lazuli, ενός βαθύ μπλε ημιπολύτιμου λίθου, που έχει εξορυχθεί βόρεια της χώρας στην επαρχία Μπανταχσάν, για χιλιάδες χρόνια, καθώς και άλλων πολύτιμων λίθων, όπως τα ρουμπίνια και τα σμαράγδια.
Με δεδομένο ότι οι διαδικασίες εξόρυξης χρειάζονται σταθερό πολιτικό σκηνικό, ηρεμία και ξένες επενδύσεις, ο ορυκτός πλούτος του Αφγανιστάν συνεχίζει να παραμένει στο έδαφος.
* Με πληροφορίες από τον βαθύ γνώστη γεωγραφίας και ανθρωπογεωγραφίας, δημοσιογράφο και συγγραφέα, Αργύρη Παγαρτάνη.