Η Αθήνα των αρχών τού 19ου αιώνα δεν θύμιζε σε τίποτα τη σημερινή πολύβουη, παραδομένη στο γκρίζο, μεγαλούπολη. Ήταν ένας καταπράσινος, παραδεισένιος τόπος με πολλές πηγές και νερά. Η πόλη θα μπορούσε να είναι σήμερα όπως πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, χτισμένη στις όχθες των ποταμών της. Θα μπορούσε ακόμα και να θυμίζει το Άμστερνταμ, με τα δεκάδες κανάλια που διευκολύνουν το νερό να καταλήξει στη θάλασσα.
Το λεκανοπέδιο διέσχιζαν ούτε λίγο, ούτε πολύ 700 χείμαρροι, ποτάμια και ρυάκια, των οποίων η στάθμη του νερού ανεβοκατέβαινε ανάλογα με την εποχή και τις βροχοπτώσεις. Κάποια από τα ποτάμια που χύνονταν στον Ιλισό, ο οποίος με τη σειρά του κατέληγε στον Κηφισό, ήταν ο Ηριδανός, ο Κυκλόβορος, το Λυκόρεμα, ο Βουρλοπόταμος, ο Βοϊδοπνίχτης και ο Αλασσώνας.
Χαρακτηριστική είναι η αναφορά στην επιστολή που έστειλαν οι Ναυπλιώτες στον Όθωνα στα 1830 για να παραμείνει το Ναύπλιο πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και να μην επιλεγεί αντ’ αυτού η Αθήνα. «Στην πραγματικότητα, θα βρείτε ένα γκρεμισμένο χωριό, πνιγμένο στα νερά που λιμνάζουν και στο φλόμο».
O φλόμος είναι ένα αυτοφυές βότανο που φυτρώνει σε εδάφη ακαλλιέργητα, πετρώδη, στις άκρες δρόμων, σε λιβάδια και σε όχθες. Η Αθήνα του 19ου αιώνα στερούνταν αποχετευτικού δικτύου και στα λιμνάζοντα νερά φυόταν εν αφθονία ο φλόμος, δημιουργώντας δυσάρεστη ατμόσφαιρα. Έτσι προήλθε η φράση «μας φλόμωσε», ενώ έχει και την έννοια του «ζαλίζω», καθώς ο ψαράδες τον χρησιμοποιούσαν στο ψάρεμα για να ζαλίζουν τα ψάρια.
Η Σταδίου ήταν από τις πρώτες οδούς που χαράχτηκαν στην Αθήνα. Σύμφωνα με το σχέδιο της πόλης, που είχαν εκπονήσει οι Σταμάτης Κλεάνθης και Έντουαρτ Σάουμπερτ, θα αποτελούσε μία από τις μεγαλύτερες οδικές αρτηρίες της πόλης. Θα ξεκινούσε από την πλατεία Ομονοίας και θα κατέληγε στο Παναθηναϊκό Στάδιο, το οποίο πάντως τότε δεν είχε τη σημερινή μορφή. Αυτός ήταν άλλωστε και ο λόγος που ονομάστηκε οδός Σταδίου. Το σχέδιο όμως δεν υλοποιήθηκε από την Αντιβασιλεία, κυρίως λόγω… πιέσεων των μεγαλοϊδιοκτητών γης. Έτσι, η οδός Σταδίου περιορίστηκε μεταξύ Ομόνοιας και Συντάγματος.
Το πιο ενδιαφέρον απ’ όλα βέβαια είναι τι ήταν η Σταδίου προτού επιλεγεί για κεντρική οδική αρτηρία. Έως τότε, ο σημερινός πολύβουος οδικός άξονας ήταν ένα ρέμα, που σηματοδοτούσε τα βόρεια όρια της πόλης! Το βάθος του έφτανε έως τα τρία μέτρα και το «πότιζαν» τα νερά που κατέβαιναν από τον Λυκαβηττό. Γι’ αυτό ήταν αδιάβατο και υπήρχαν ξύλινες γέφυρες που οδηγούσαν στην τότε… εκτός σχεδίου περιοχή. Μάλιστα οι απροσπέλαστες και αθέατες όχθες του ήταν χώροι «ανακούφισης» για τους Αθηναίους, με αποτέλεσμα η αρχική ονομασία του ρέματος της Σταδίου να είναι «Χεζοπόταμος»!
Οι περισσότεροι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν μία από τις γέφυρες για να πάνε στις δουλειές τους, όπως και οι μαθητές για τη μετάβαση στα σχολεία τους. Μία από τις πιο πολυσύχναστες γέφυρες ήταν αυτή βρισκόταν και στο ύψος του Αρσακείου. Ήταν όμως και μία από τις πιο σαθρές. Μια νύχτα του 1852 ξέσπασε μεγάλη καταιγίδα στην Αθήνα. Πάντα τα αποτελέσματα μιας ισχυρής νεροποντής ήταν σοβαρά για την πόλη γιατί οι περισσότεροι δρόμοι της ήταν από χώμα και η παρελκόμενη λάσπη έκανε αδύνατη την κυκλοφορία. Ειδικά εκείνο το βράδυ όμως η καταιγίδα ήταν τόσο έντονη που φούσκωσε το ρέμα της Σταδίου και παρέσυρε την εν λόγω γέφυρα, με αποτέλεσμα να κοπεί η πόλη στα δύο. Η είδηση διαδόθηκε από στόμα σε στόμα σπέρνοντας τον φόβο στους κατοίκους. «Το γεφύρι έπεσε. Η πόλη κόπηκε στα δύο».
Η μορφοποίηση και η πλακόστρωσή της Σταδίου άρχισε το 1858, ενώ μέχρι το 1915 είχε μεταμορφωθεί λόγω της ύπαρξης του κτηρίου της Βουλής. Ο δρόμος πλακοστρώθηκε και κτίστηκαν νέα κτήρια, ενώ εκτός από άμαξες περνούσαν από εκεί και ιππήλατα λεωφορεία.
Το ρέμα της Σταδίου μπαζώθηκε, όπως τόσα άλλα στο λεκανοπέδιο. Από τους 700 χείμαρρους, ποτάμια και ρυάκια, στα τέλη του 19ου αιώνα, είχαν μείνει μόνο 70 το 1999 και σήμερα δεν υπερβαίνουν τα 50. Φυσικά δεν στέρεψαν, μπαζώθηκαν και καταπατήθηκαν. Μόνο στην Αττική έχουν μπαζωθεί και τσιμεντοποιηθεί περίπου 550 χιλιόμετρα ρέματα και χείμαρροι.
Αυτό συνέβη προκειμένου να πραγματοποιηθούν τα οικιστικά όνειρα των κατοίκων της Αθήνας. Η πόλη δεν έγινε μόνο πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, αλλά και υπόδειγμα ασύστολης και αλόγιστης δόμησης. Ο Ιλισός για παράδειγμα, ήταν το μεγαλύτερο ποτάμι που διέσχιζε την Αθήνα. Ξεκινούσε από τον Υμηττό, για να καταλήξει στην θάλασσα. Έως και τη δεκαετία του ’30 ήταν ανοιχτό. Σήμερα, κυλάει εξ ολοκλήρου υπογείως. Περνάει κάτω από τη Μιχαλακοπούλου, από την Βασ. Σοφίας (μπροστά από το Παναθηναϊκό Στάδιο), συνεχίζει στην Καλλιρρόης, για να καταλήξει μετά την Καλλιθέα στην θάλασσα. Οι Αθηναίοι θεωρούσαν τον Ιλισό ιερό και το μόνο που απομένει σήμερα εμφανές από αυτό το ποτάμι είναι η στεγνή και χορταριασμένη κοίτη του, δίπλα στην οποία είναι χτισμένη η Αγία Φωτεινή του Ιλισού.
Η εικόνα της ποτισμένης από τα νερά των πανάρχαιων ποταμών Αθήνας διαβρώθηκε ολοσχερώς. Αντί τα ποτάμια να απορροφούν τα νερά της βροχής, τώρα, λόγω των επιχωματώσεων και των αλλοπρόσαλλων οικιστικών σχεδίων, «φουσκώνουν» υπογείως και πλημμυρίζουν ολόκληρες περιοχές. Υπενθυμίζοντάς μας διαρκώς το σαθρό μοντέλο απόπειρας εξαφάνισής τους.
Δείτε περισσότερα στο βίντεο που ανέβασε ο Ανδρόνικος Τζιβλέρης στο κανάλι Kastalia.