Στην καθομιλουμένη χρησιμοποιούμε διάφορες εκφράσεις. Σπάνια όμως μπαίνουμε στον κόπο να σκεφτούμε πώς μπορεί να βγήκαν, πώς κατάφεραν να επιβιώσουν σε βάθος χρόνου. Τι ιστορία, κοντολογίς, κρύβουν από πίσω. Το «χαιρέτα μου τον πλάτανο» είναι μία από αυτές τις εκφράσεις. Και δεν είναι βέβαια (μόνο) η γνωστή πολύ καλή σειρά της ΕΡΤ…
Υπάρχουν αρκετές εκδοχές για την προέλευση, αλλά η επικρατέστερη είναι αυτή που μας κάνει να ξεκινήσουμε την αφήγηση γυρνώντας το χρόνο πίσω στο 1721, κατά τη διάρκεια δηλαδή της Τουρκοκρατίας. Όταν χτίστηκε, στους «Αέρηδες» της Πλάκας στους πρόποδες της Ακρόπολης, μια ισλαμική θρησκευτική σχολή. Ένα ιεροδιδασκαλείο, αλλιώς. Μεντρεσές στα τούρκικα. Εκεί φοιτούσαν οικότροφοι όσοι ήθελαν να γίνουν ιμάμηδες.
Κατά την αποχώρηση των Τούρκων από την Αθήνα στην αρχή του 18ου αιώνα, το κτήριο εγκαταλείφθηκε. Γρήγορα ξέπεσε σε μαρασμό. Μετά την ανακήρυξη του Όθωνα σε βασιλιά ωστόσο, ανακαινίστηκε προκειμένου να μετατραπεί σε φυλακή. Και λειτούργησε ως τέτοια μέχρι και την εποχή της βασιλείας του Γεωργίου Α’.
Ήταν ένα πολύ σκληρό μέρος. Όσοι έμπαιναν μέσα, ποινικοί αλλά και πολιτικοί κρατούμενοι, άφηναν πίσω τους την ελπίδα. Κάθε μέρα εκεί ήταν εφιάλτης. Οι συνθήκες ήταν άθλιες, απάνθρωπες. Η επί της Αττικής γης κόλαση…
Στην κεντρική αυλή, υπήρχε ένας μεγάλος πλάτανος, που λέγεται ότι είχε φυτέψει ο λήσταρχος Σπύρος Μπίμπισης. Αυτό το δέντρο μετατράπηκε σε σύμβολο της φρίκης. Δεκάδες άνθρωποι πέθαναν κρεμασμένοι από τα κλαδιά του. Εκεί εκτελούταν η θανατική ποινή, διά απαγχονισμού. Αυτή ήταν σε μικρογραφία η Βαστίλη της Ελλάδας, Ένας τόπος μαρτυρίου για τους αντιφρονούντες.
Όταν συνεπώς κάποιοι αποφυλακίζονταν, φεύγοντας από τη φυλακή κοίταζαν πίσω στα κελιά και έλεγαν «χαιρέτα μου τον πλάτανο». Φράση που στην ουσία απευθυνόταν στους πρώην συγκρατούμενους τους και εξέφραζε την ευχή να απελευθερωθούν κι αυτοί, να φύγουν μακριά από το κίνδυνο της αγχόνης.
Ο πιο διάσημος κρατούμενος του Μεντρεσέ ήταν ο στρατηγός Μακρυγιάννης, ο οποίος έμεινε περίπου πέντε μήνες φυλακισμένος εκεί και μάλιστα μέσω σκευωρίας καταδικάστηκε και σε θάνατο. Συνελήφθη με την κατηγορία ότι δήθεν σχεδίαζε τη δολοφονία του βασιλικού ζεύγους και μετά από δίκη – παρωδία του επιβλήθηκε η θανατική ποινή για εσχάτη προδοσία. Ωστόσο με παρέμβαση του Δημήτριου Καλλέργη, ο Όθωνας μετέτρεψε αρχικά την ποινή του σε ισόβια δεσμά, ακολούθως σε 10ετη κάθειρξη και τελικά διέταξε την απελευθέρωσή του εθνικού ήρωα, αποδίδοντας του χάρη. Ένας άλλος επώνυμος που φυλακίστηκε εκεί ήταν ο ποιητής Αχιλλέας Παράσχος. Μέλος της λεγόμενης Χρυσής Νεολαίας, των σπουδαστών δηλαδή και των διανοούμενων που είχαν στόχο την απομάκρυνση του Όθωνα από την εξουσία. Αυτή του η δραστηριότητα άλλωστε, ήταν που τον οδήγησε και πίσω από τα σίδερα.
Η πικρή εμπειρία του αποτέλεσε έμπνευση για το ποίημά του «Εις τον πλάτανον του Μεντρεσέ». Μεταφέρει επακριβώς το τι ένιωθαν όσοι ήταν φυλακισμένοι εκεί μέσα:
Ω Πλάτανε του Μενδρεσέ, στοιχειό καταραμένο
της τυραννίας τρόπαιο, σε φυλακή υψωμένο.
Συμμάζωξε τα φύλλα σου τα δακρυραντισμένα,
να ιδώ κομμάτι ουρανό και τ’ άστρα τα καϋμένα.
Αν είσαι δέντρο σπλαχνικό ανθρώπους μη μιμήσαι
μη δεσμοφύλακας και συ ωσάν εκείνους είσαι!
Θα έρθη η ώρα πλάτανε, της χώρας μας Βαστίλη,
που ξυλοκόπους η οργή του Έθνους θα σου στείλη,
και πέλεκυς στη ρίζα σου ελεύθερα θ’ αστράψη.
Δεν θα σε φαν γεράματα, φωτιά δεν θα σε κάψη,
και γύρω θα χορέψωμε στη στάχτη σου τη κρύα
εμείς, που θάφτει σήμερα εδώ η τυρρανία».
Ο Παράσχος αφέθηκε γρήγορα ελεύθερος λόγω βαριάς ασθένειας. Παρεμπιπτόντως, δεν τον έκαμψε η φυλάκιση και ουδέποτε σταμάτησε τη δράση του εναντίον του Όθωνα.
Ο Μεντρεσές κατεδαφίστηκε το 1898, στο πλαίσιο αιτήματος σημαντικών αρχαιολόγων της εποχής για τη διενέργεια ανασκαφών που θα αναδείκνυαν τα μνημεία αρχαιότητας. Άλλοι πάλι, επιθυμούσαν την κατεδάφιση επειδή πίστευαν σε φήμες σύμφωνα με τις οποίες στα θεμέλια, Τούρκοι αγάδες είχαν κρύψει χρυσάφι.
Σε κάθε περίπτωση, ήταν Αθηναίοι πολίτες αυτοί που γκρέμισαν ένα χώρο βασανιστηρίων και μίσους. Έβγαλαν το άχτι τους. Για συμβολικούς λόγους, η κυβέρνηση αποφάσισε τη διατήρηση της πύλης με την επιγραφή που αναφέρει το χρόνο και το λόγο κατασκευής του Μεντρεσέ.
Αυτό είναι το μόνο κομμάτι που διασώζεται σήμερα, στη διασταύρωση της οδού Αιόλου με την Διογένους στην Πλάκα. Πρέπει κανείς να είναι μυημένος για να γνωρίζει πως αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας της πρωτεύουσας της πατρίδας μας. Σύμβολο πίστης αρχικά και μετέπειτα, φρίκης.
Όσο για τον πλάτανο; Καταστράφηκε το 1915. Μετά από… χτύπημα κεραυνού. Και να μην πιστεύει κανείς σε μεταφυσικά φαινόμενα, μπαίνει σε σκέψεις μήπως αυτή ήταν η εκδίκηση των ψυχών που χάθηκαν κάτω από τη σκιά αυτού του δέντρου του θανάτου…