Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως το έτος (ή η χρονιά» χωρίς καλοκαίρι, όταν πριν από κάτι παραπάνω από δύο αιώνες μια τεράστια ηφαιστειακή έκρηξη άφησε πίσω της χιλιάδες νεκρούς και παράλληλα άλλαξε το κλίμα στον πλανήτη, οδηγώντας όχι μόνο σε περισσότερους νεκρούς αλλά και σε κοσμοϊστορικά γεγονότα.
Ταξιδεύοντας πίσω στο χρόνο σταματάμε στον Απρίλιο του 1815. Στις 5 εκείνου του μήνα αρχίζουν μικρές δονήσεις που ακολουθούνται από πυροκλαστικές ροές στο όρος Ταμπόρα στο νησί Σουμπάουα της Ινδονησίας. Μέχρι τότε η υψηλότερη κορυφή του είχε μετρηθεί στα 4.267 μέτρα, όμως σήμερα το ύψος του είναι σχεδόν το μισό (2.722) ως αποτέλεσμα της έκρηξης που κυριολεκτικά το διέλυσε στις 10 Απριλίου, σκορπίζοντας τον θάνατο στην περιοχή.
Ωστόσο αυτo;i οι 117.000 νεκροί δεν ήταν τα μόνα θύματα αυτού του γεγονότος που από τους μελετητές θεωρείται ως το πιο καταστροφικό ίσως στην καταγεγραμμένη ιστορία της ανθρωπότητας. Έχει υπολογιστεί ότι ο δείκτης μεγέθους της ηφαιστειακής έκρηξης (VEI – Volcanic Explosivity Index) ήταν ίσος με 7 (με μέγιστο της κλίμακας το 8) και ο όγκος των υλικών που εκτοξεύτηκαν έφτασε τα 100 με 120 κυβικά χιλιόμετρα. Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης αρκεί να αναφέρουμε ότι αντίστοιχες εκρήξεις όπως εκείνη του Κρακατόα, της Αγίας Ελένης ή ακόμη και του Βεζούβιου που κατέστρεψε την Πομπηία έχουν μετρηθεί VEI-6 και VEI-5, αντίστοιχα.
Προφανώς οι πλέον άτυχοι ήταν οι κάτοικοι της περιοχής που είδαν τους δικούς τους να χάνονται, όπως συνέβη άλλωστε και με τα σπίτια, τις σοδειές και τις περιουσίες τους. Όμως το δράμα δεν είχε ολοκληρωθεί και θα το ένιωθαν στο πετσί τους και άνθρωποι χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από το επίκεντρο του ηφαιστείου στο Ταμπόρα.
Από την έκρηξη η τέφρα σχεδόν έκρυψε για μήνες τον ήλιο συμβάλλοντας στην ραγδαία πτώση της θερμοκρασίας σε ολόκληρο το βόρειο ημισφαίριο. Αρχικά αυτό συνέβη εξαιτίας των σωματιδίων τα οποία εκτοξεύθηκαν στην ατμόσφαιρα και αντανακλούσαν το ηλιακό φως με αποτέλεσμα να μην επιτρέπουν στην ηλιακή ακτινοβολία να φτάσει στην επιφάνεια της Γης. Αυτό δεν κράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα, όμως εκείνο που θα ακολουθούσε αποδείχτηκε ακόμη χειρότερο. Σε δεύτερο στάδιο αυτό που καταδίκασε τον πλανήτη ήταν η έκλυση διοξειδίου του θείου το οποίο μετατρέπεται σε θειικό οξύ και παραμένει στα υψηλά στρώματα της ατμόσφαιρας με την μορφή αερολυμάτων που λειτουργούν ως φράχτης για την ηλιακή ακτινοβολία και το κάνουν αυτό για μήνες. Κι έτσι προκύπτει ο διαβόητος «ηφαιστειακός χειμώνας» που ακολούθησε σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο, με θερμοκρασίες πολύ χαμηλότερες του φυσιολογικού.
Μάταια οι άνθρωποι κυρίως σε Ασία, Ευρώπη και Βόρεια Αμερική περίμεναν αυτό το πέπλο να υποχωρήσει. Το ψύχος και το σκοτάδι συνέχιζαν να βασιλεύουν για μήνες, μη επιτρέποντας στους καλλιεργητές να χρησιμοποιήσουν τη γη τους, σε μια εποχή που η γεωργία ήταν ακόμη πιο σημαντική από ό,τι τις μέρες μας. Έτσι μετά τις δονήσεις, τις ροές, την λάβα και τα τσουνάμι ήρθαν και οι λιμοί που εμφανίστηκαν σχεδόν ταυτόχρονα σε πολλά διαφορετικά σημεία του κόσμου. Οι ψυχρές και υγρές συνθήκες που επικράτησαν για μήνες οδήγησαν στο έτος δίχως καλοκαίρι, όπως έμεινε στην ιστορία αφού οι θερινοί μήνες της επόμενης χρονιάς μετά την έκρηξη, δηλαδή το 1816 καταγράφηκαν ακόμη και χιονοπτώσεις τον Ιούνιο, όπως συνέβη στις μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ!
Προφανώς οι γειτονικές περιοχές στην Ινδονησία ήταν εκείνες που υπέφεραν περισσότερο καθώς δεν ήταν μόνο η πείνα που διέλυσε τους πληθυσμούς. Από την αλλαγή του κλίματος, στην σχετικά κοντινή και πολυπληθή Ινδία, δεν υπήρξαν μουσώνες με αποτέλεσμα την παρατεταμένη ξηρασία η ο οποία όχι μόνο καταδίκασε τις σοδιές αλλά θεωρείται πως συνέβαλε στην εξάπλωση της χολέρας αφού σύμφωνα με τους επιστήμονες το βακτήριο που την προκαλεί μεταλλάχθηκε σε μια πιο μολυσματική εκδοχή του. Επιπλέον ακόμη και δεκαετίες αργότερα αυτός ο δολοφόνος συνέχισε να θερίζει ανθρώπινες ζωές ανά τον κόσμο με αλλεπάλληλες επιδημίες που σημειώθηκαν καθ΄όλη την διάρκεια του 19ου αιώνα.
Αντίστοιχες καταστάσεις καταγράφονται σε όλο το βόρειο ημισφαίριο καθώς πέρα από το καταστροφικό έτος δίχως θέρος, για αρκετά χρόνια μετά την έκρηξη η Γη δεν ήταν σε θέση να αναγεννηθεί οδηγώντας σε ακόμη μεγαλύτερη εξαθλίωση, πυροδοτώντας με την σειρά της νέα γεγονότα. Υπό μία έννοια λειτούργησε ως επιταχυντής των εξελίξεων που σύμφωνα με ορισμένους μελετητές επηρέασαν ακόμη και πράγματα που φαινομενικά δεν σχετίζονται μεταξύ τους.
Για παράδειγμα θεωρείται ότι από εκείνη την ημέρα της 10ης Απριλίου 1815 φτάσαμε πιο γρήγορα στην εφεύρεση του ποδηλάτου, αφού δεν υπήρχε αρκετή τροφή για τα άλογα ή τα βόδια που έσερναν τα κάρα, ενώ άλλοι βάζουν στο κάδρο ακόμη και ολόκληρα καλλιτεχνικά ρεύματα, τονίζοντας ότι λόγω της ηφαιστειακής στάχτης μεγάλοι ζωγράφοι μας χάρισαν τα πιο όμορφα ηλιοβασιλέματα, όσο τραβηγμένο κι αν ακούγεται αυτό.
Και για να φτάσουμε και στην περίπτωση της Ελλάδας, αξίζει να αναφερθεί η μελέτη του Χρήστου Ζερεφού, γενικού γραμματέα της Ακαδημίας Αθηνών και Εθνικού Εκπροσώπου για την Κλιματική Αλλαγή. Μιλώντας στην «Καθημερινή» υποστήριξε ότι εκείνη η χρονιά χωρίς καλοκαίρι πυροδότησε μέχρι και τις εξελίξεις που οδήγησαν στην Επανάσταση του 1821!
«Δημιούργησαν εφιαλτική φτώχεια, η οποία αθροίστηκε στο υπόβαθρο της εξαθλίωσης των Ελλήνων που τόσο χαρακτηριστικά περιγράφεται στο έργο του Pouqueville “Histoire de la régénération de la Grèce”. Βασική αιτία της σιτοδείας υπήρξε η σκίαση του φωτός και η μείωση της φωτοσύνθεσης στους βασικούς σιτοβολώνες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Εκτιμήσεις παλαιοκλιματικών μοντέλων που αναπτύσσουμε στο Κέντρο Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών δείχνουν ότι η σκίαση του Ηλίου έφθασε μέχρι και 25%, ενώ παράλληλα η θερμοκρασία έπεσε έως και κατά 2 βαθμούς Κελσίου τη χρονιά μετά την έκρηξη του Ταμπόρα, με αποτέλεσμα τη μείωση της σιτοπαραγωγής έως και κατά 25% στους μεγαλύτερους σιτοβολώνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με συνέπεια οι τιμές του σίτου στο χρηματιστήριο του Λονδίνου να αυξηθούν έως και κατά 150%… Οι ραγιάδες όχι μόνο δεν είχαν ελευθερία, όχι μόνο έπρεπε να κρύβουν τα παιδιά και τις γυναίκες από την αρπαγή για τα σκλαβοπάζαρα, αλλά αντιμετώπιζαν και φτώχεια και σιτοδεία. Οι τιμές του σίτου κάλπαζαν, για να φθάσουν σε επίπεδα απαγορευτικά για τους φτωχούς», τονίζει χαρακτηριστικά.