Είναι μεγάλο θέμα κατά πόσο γνωρίζουμε τους αρχαιολογικούς θησαυρούς της πατρίδας μας. Και σε μια δεύτερη ανάγνωση, κατά πόσο τους συντηρούμε σωστά και τους αναδεικνύουμε. Για παράδειγμα και ας απαντήσουμε με πάσα ειλικρίνεια: Πόσοι αλήθεια ξέρουμε το ναό της Αφαίας; Που είναι μάλιστα αναλογικά από τους καλύτερα διατηρημένους στα μέρη μας; Ένα εντυπωσιακό αρχαίο κτίσμα που δεσπόζει σε ένα πευκοδάσος, σε μια περιοχή με θέα που κόβει την ανάσα.
Μιλάμε για έναν μικρό Παρθενώνα στη βορειοανατολική μεριά της Αίγινας – και μόνο τυχαία δεν τον χαρακτηρίζουμε έτσι. Ο ναός, που χρονολογείται περί το 500-490 π.Χ. είναι έργο άγνωστου καλλιτέχνη και θεωρείται κορυφαία δημιουργία της αρχαϊκής αρχιτεκτονικής. Πιστεύεται ευρέως ότι αποτέλεσε το πρότυπο για τους αρχιτέκτονες του Παρθενώνα, Ικτίνο και Καλλικράτη. Τω όντι. Η ομοιότητα είναι εμφανής ακόμα και σε κάποιον μη ειδικό.
Είναι ο δεύτερος (ναός) που έφτιαξαν σε αυτό το σημείο οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, αφιερωμένος στη λατρεία της προδωρικής θεότητας Αφαίας. Ο πρώτος, δωρικού τύπου και φτιαγμένος κάπου ανάμεσα στο 570-560 π.Χ., είχε καταστραφεί από πυρκαγιά γύρω στο 510 π.Χ. Βαθμιαία το ιερό παράκμασε και ως το τέλος του 2ου αιώνα είχε εγκαταλειφθεί.
Αν κάποιος αρέσκεται στα περίεργα και (το έχει) ψάξει, μαθαίνει πως ο ναός της Αφαίας σχηματίζει ισόπλευρο τρίγωνο με την Ακρόπολη και τις στήλες του Ναού του Ποσειδώνα στο Σούνιο. Άλλοι επίσης προτάσσουν την πεποίθησή (τους) πως στο μέρος αυτό υπάρχει ένα μυστικό μαγνητικό πεδίο, άμεσα συνδεόμενο με τους Δελφούς και την Αρχαία Ολυμπία. Αυτά όμως τα αφήνουμε στους φαν της… πύλης του ανεξήγητου.
Τα πραγματικά γεγονότα άλλωστε δεν στερούνται στοιχείων θρίλερ. Θες επειδή ήταν κατά κάποιο τρόπο «μήτρα» του Παρθενώνα, έχει κι αυτός ο ναός τα δικά του «Ελγίνεια»! Συνέπεια μιας εποχής που οι ξένοι αρχαιολόγοι ή αρχαιολάτρες ερχόντουσαν στην Ελλάδα και άρπαζαν ό,τι έβρισκαν. Ναι, μπορεί να πει κανείς πως έσωσαν πολλούς θησαυρούς, ανεκτίμητης αξίας, αλλά με τι κόστος; Διαπράττοντας ένα κολοσσιαίο αισθητικό-ηθικό ολίσθημα, που συνιστά κυρίως ένα έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, της πολιτιστικής κοινής μας κληρονομιάς.
Για να ξετυλίξουμε το νήμα θα πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο 1811. Όταν ο Βρετανός αρχιτέκτονας Τσαρλς Ρόμπερτ Κόκρελ, μαζί με το φίλο του, τον Γερμανό ξεπεσμένο βαρόνο Χάλερ του Χάλερσταϊν, είχαν πάει να μελετήσουν το ναό της Αφαίας ή ναό του Πανελλήνιου Διός, όπως λεγόταν τότε.
Κατά τις ανασκαφές, κατάλαβαν πως είχαν πέσει πάνω σε θησαυρούς ανυπολόγιστης αξίας. «Τη δεύτερη ημέρα, ένας από τους εργάτες που έσκαβε στο εσωτερικό κλίτος συνάντησε ένα κομμάτι μάρμαρο της Πάρου, το οποίο τράβηξε την προσοχή του, γιατί όλο το κτίσμα ήταν από πέτρα. Αποδείχθηκε ότι επρόκειτο για το κεφάλι ενός πολεμιστή με περικεφαλαία, καθ’ όλα τέλειο. Κειτόταν με το πρόσωπο προς τα επάνω και, καθώς τα χαρακτηριστικά αποκαλύπτονταν βαθμιαία, δεν μπορείτε να φανταστείτε τον βαθμό της έκστασης και της συγκίνησης που νιώθαμε. Ένα τελείως νέο κίνητρο έδινε συγκεκριμένη τροπή στη δουλειά μας. Δεν άργησε να ξεφυτρώσει και άλλο κεφάλι, ύστερα ένα πόδι και τελικώς ανακαλύψαμε κάτω από τα γκρεμισμένα τμήματα του ναού όχι λιγότερα από 16 αγάλματα και 13 κεφάλια, χέρια, πόδια κ.λπ.», έχει περιγράψει με αφοπλιστικό… θράσος ο Τσαρλς Τσαρλς Ρόμπερτ Κόκρελ.
Ήταν ακριβώς τότε που η έρευνα μετατράπηκε σε λεηλασία. Οι «ανασκαφείς» είχαν διακρίνει αμέσως ότι τα θέματα των δύο πολυπρόσωπων αετωμάτων του ναού ήταν οι εκστρατείες εναντίον της Τροίας κατά τις οποίες διέπρεψαν οι μυθικοί ήρωες της Αίγινας. Στο ανατολικό, όπου η τέχνη παραπέμπει στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ., απεικονιζόταν η πρώτη εκστρατεία κατά της Τροίας στην οποία ο Ηρακλής είχε αντιμέτωπο τον βασιλιά Λαομέδοντα, ενώ σε αυτήν είχε πάρει μέρος και ο Τελαμώνας, βασιλιάς της Σαλαμίνας, που ήταν γιος του Αιακού, βασιλιά της Αίγινας. Στο δυτικό αέτωμα, το οποίο απηχεί την αισθητική του 6ου αιώνα π.Χ., υπήρχε αναπαράσταση της δεύτερης εκστρατείας με αρχηγό τον Αγαμέμνονα και με τρεις απογόνους του Αιακού: τον Αίαντα, τον Τεύκρο και τον Αχιλλέα. Στο κέντρο και των δύο αετωμάτων στεκόταν η θεά Αθηνά. Ένα απαράμιλλο τεκμήριο της αρχαίας τέχνης στο πέρασμα από την αρχαϊκή στην κλασική περίοδο.
Με αδιαφανείς διαδικασίες και δωροδοκία των ντόπιων Τούρκων προεστών, η αρχαιολογική ομάδα μετέφερε κρυφά τα 17 αγάλματα – τους περίφημους «Αιγινήτες» – και πολλά άλλα κομμάτια από τα αετώματα του Ναού στον Πειραιά.
Μετά την αρχαιοκαπηλία εκτυλίχθηκε ένα όργιο διαφθοράς για να αξιοποιηθούν αυτά τα μεγαλειώδη έργα κλασικής τέχνης. Με την κάλυψη του γνωστού από την υπόθεση των Γλυπτών του Παρθενώνα Γάλλου προξένου Λουί Φοβέλ, οργανώθηκε μεταφορά στα αγγλοκρατούμενα, τότε, Επτάνησα, χωρίς η Οθωμανική Διοίκηση να ορθώσει κάποιου είδους εμπόδιο. Με άλογα, με μουλάρια, μυστικά και μες τη νύχτα…
Ήταν ένα διεθνές κύκλωμα αρχαιοκαπηλίας. Με την επίφαση της αγάπης για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Υψηλά ιστάμενων και αξιωματούχων, ευυπόληπτων κατά τα άλλα πολιτών. Αυτοί είχαν αναγάγει σε «σπορ» την αρπαγή των πολιτιστικών εθνικών μας θησαυρών. Το ξεριζωμό υπερπολύτιμων έργων τέχνης από τη γενέθλια γη τους, από εκεί που θα έπρεπε να μείνουν για πάντα. Ένιωθαν μάλιστα τόσο ανώτεροι και ανέγγιχτοι από τους άλλους ώστε δεν είχαν κανένα πρόβλημα να μιλούν ανοιχτά για τις πράξεις τους. Αργότερα το ίδιο «παρεάκι» θα λεηλατούσε και το Ναό του Επικούρειου Απόλλωνα…
Το μόνο, ας το πούμε, θετικό της υπόθεσης είναι πως μεταξύ κατεργαραίων υπήρχε ειλικρίνεια και είχαν υπογράψει ιδιωτικά συμφωνητικά με τα οποία δεσμεύονταν τα γλυπτά να μείνουν σε ενιαίο σύνολο. Αν δεν είχε γίνει αυτό, ποιος ξέρει πού θα είχαν σκορπίσει. Το έκαναν βέβαια επειδή δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν στη μοιρασιά, όχι από την καλή τους την καρδιά…
Τα Γλυπτά εκτέθηκαν σε δημοπρασία, το Νοέμβριο του 1812, στη Ζάκυνθο. Η ανακάλυψη τους είχε προξενήσει τεράστιο ενδιαφέρον τότε σε όλη την Ευρώπη, ακόμη και ο Γκαίτε το είχε σχολιάσει ως θέμα. Ως τιμή πώλησης ορίστηκαν τα 70.000 φιορίνια. Ποσό πολύ μεγάλο για την εποχή. Ούτε εκεί όμως αισθάνθηκαν ασφάλεια οι συνιδιοκτήτες για τη συλλογή. Ο… κλέψας του κλέψαντος ήταν η φάση. Έτσι, τα αρχαία μεταφέρθηκαν ξανά, αυτή τη φορά στη Μάλτα.
Το φοβερό είναι πως η δημοπρασία έγινε όντως στη Ζάκυνθο! Με τον απεσταλμένο του διαδόχου της Βαυαρίας Λουδοβίκου, Οτο Βάγκνερ, να πλειοδοτεί ως είχε ρητή εντολή από την ηγεμόνα του. Άλλο αν μετά γκρίνιαζε πως αγόρασε κάτι που δεν είχε δει ποτέ. Την ίδια ώρα, ο πράκτορας του Βρετανικού Μουσείου από τη Μάλτα, όπου είχε αδίκως μεταβεί, διαμαρτυρόταν έξαλλος για μεθόδευση και συμπαιγνία. Γι’ αυτό άλλωστε η βρετανική κυβέρνηση έκανε δύο χρόνια να επιτρέψει την έκδοση των γλυπτών από την αγγλοκρατούμενη Μάλτα.
Τελικά και με τα πολλά οι κλεμμένοι «Αιγινήτες» κατέληξαν στη Γερμανία (τότε Βαυαρία), το 1814. Όπου παραμένουν μέχρι και σήμερα. Σε μια ειδική αίθουσα της Γλυπτοθήκης του Μονάχου. Με την παρουσία τους και μόνο δίνουν απίστευτη αίγλη σε ένα κατά τα άλλα μουντό μουσείο.
Το πολύ σημαντικό που έχουν, μεταξύ άλλων, είναι πως αποτελούν τη μεγαλύτερη απόδειξη για τη χρωματική διακόσμηση των αρχαίων γλυπτών και των αρχιτεκτονικών στοιχείων των οικοδομημάτων. Σε μερικά μέρη του θριγκού, στα γλυπτά των αετωμάτων και στα ακρωτήρια της στέγης, τα οποία ήταν από παριανό μάρμαρο, το χρώμα διασώζεται παρέχοντας σπουδαίες πληροφορίες για τη μορφή που είχαν τα μνημεία στην Αρχαιότητα.
Κόκκινο για την απόδοση των λοφίων και των κρανών που φορούν οι πολεμιστές των αετωμάτων, κόκκινο και για το αίμα που ρέει από τις πληγές, γαλάζιο στα κράνη και στο τύμπανο του αετώματος πίσω από τις μορφές. Και επιπλέον, διακόσμηση όλων των επιφανειών με σχέδια που αποδίδουν τις ενδυμασίες των πολεμιστών και άλλα χαρακτηριστικά. Από το 1982 ασχολείται το Πανεπιστήμιο του Μονάχου με την έρευνα για τον επιχρωματισμό των αρχαίων γλυπτών αναπτύσσοντας νέες μεθόδους ανίχνευσης του χρώματος.
Και σας ακούμε νοερά να ρωτάτε: έγινε ποτέ προσπάθεια ανάκτησης των θησαυρών αυτών του ναού της Αφαίας από τις ελληνικές κυβερνήσεις; Όχι. Ποτέ. Καμία. Γενικώς και ειδικώς. Μόνο μία συμβολική διαμαρτυρία το 2014, όταν εκπρόσωποι του απόδημου ελληνισμού με επικεφαλής τον ευρωβουλευτή και Πρόεδρο των Ελλήνων Ευρωπαίων Πολιτών Γιώργο Χατζημαρκάκη, ζήτησαν την επιστροφή των «Αιγινητών» στον τόπο τους, διαδηλώνοντας έξω από τη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Ναι, δυστυχώς. Μια κλοπή ανάλογη με τα «Ελγίνεια», που όμως τυγχάνει πολύ μικρότερης δημοσιότητας. Μία «άγνωστη» για πάρα πολλούς ιστορία που για κάποιο λόγο δεν έχουν θέσει οι αρχαιολόγοι ούτε καν στο δημόσιο διάλογο.