Με έκταση 0,375 τετραγωνικά χιλιόμετρα -μόλις- και μήκος που δεν ξεπερνά τα 1.500 μέτρα, η Ψυττάλεια έχει να σου «διηγηθεί» ιστορίες πολύ σημαντικότερες από αυτές που σε προϊδεάζει το μικρό μέγεθός της.
Σήμερα αυτό το νησάκι ανάμεσα στο λιμάνι του Πειραιά και την Σαλαμίνα είναι γνωστό σε όλους μας λόγω της ύπαρξης του Κέντρου Επεξεργασίας Λυμάτων που εξυπηρετεί τους κατοίκους του Λεκανοπεδίου Αττικής, αλλά αναφορές σε αυτό καταγράφονται ήδη από την εποχή του Ηροδότου, του Πλούταρχου, του Στράβωνα, του Παυσανία και του Αισχύλου. Μάλιστα ο τελευταίος στην τραγωδία του «Πέρσες», αναφέρει χαρακτηριστικά: «Είναι μπροστά από τη Σαλαμίνα ένα νησί, δύσκολο για τα καράβια αραξοβόλι» αναφερόμενος στα εμπόδια που έβαζε η περιοχή στα πλεούμενα.
Βέβαια εκείνοι που το κατάλαβαν πληρώνοντας βαρύ τίμημα ήταν οι Πέρσες στην περίφημη Ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ.. Οι ευγενείς από την Ανατολή, σίγουροι για την επικράτησή τους, ανέβηκαν στην Ψυττάλεια για να έχουν καλύτερη θέα σε αυτό που νόμιζαν ότι θα αποδειχθεί μια άνετη επικράτηση. Τελικά, αντί αυτού, είδαν 300 δικά τους πλοία να καταστρέφονται χάρη στην στρατιωτική ευφυΐα του Θεμιστοκλή, ενώ εξοντώθηκαν και οι ίδιοι όταν αποβιβάστηκε εκεί με τις δικές του δυνάμεις ο Αριστείδης…
Μέχρι τον 19ο αιώνα το νησάκι νοικιαζόταν ως βοσκότοπος ενώ το μικρό λιμανάκι του χρησιμοποιούνταν ως τόπος αγκυροβολίας πλοίων που έμπαιναν σε καραντίνα. Τα νερά μάλιστα ήταν γεμάτα σκυλόψαρα και καρχαριές, γι’ αυτό και οι ψαράδες δεν πολυπλησίαζαν σε κείνα τα μέρη. Τον 20ο αιώνα, όμως, η χρήση της Ψυττάλειας άλλαξε.
Πλέον αναφέρεται συχνά ως το «ελληνικό αλκατράζ», χαρακτηρισμός που υποδηλώνει την δημιουργία φυλακών του Πολεμικού Ναυτικού ήδη από την δεκαετία του 1930. Παράλληλα, όμως, ήταν και τόπος κράτησης πολιτικών κρατουμένων όπου μετά τα γεγονότα του Ιουλίου του 1947, μεταφέρθηκαν εκεί συνολικά σχεδόν 5.000 αντιφρονούντες… Μάλιστα στο φύλλο της 10ης Ιουλίου της εφημερίδας «Καθημερινή» γίνεται λόγος ότι μόνο μέσα σε μία ημέρα, περίπου 2.000 άνθρωποι βρέθηκαν εκεί…
Οι συνθήκες που συνάντησαν ήταν κάτι παραπάνω από άθλιες. Κομμουνιστές ή πιο σωστά υποστηρικτές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αρκετοί εξ αυτών φυματικοί, τραυματίες του εμφυλίου, ηλικιωμένοι αλλά και γυναικόπαιδα, πετάχτηκαν εκεί και πολύ σύντομα αντιλήφθηκαν ότι η επιβίωση στην «ελληνική Χαβάη», όπως την έλεγαν κοροϊδευτικά αναμεταξύ τους, θα ήταν μια δύσκολη υπόθεση.
Το πογκρόμ του τότε υπουργού Δημοσίας Τάξεως και στρατιωτικού με δράση στον εμφύλιο, Ναπολέοντα Ζέρβα, είχε στείλει όλους αυτούς τους ανθρώπους στο μικρό νησί που δεν διέθετε καν τις στοιχειώδεις υποδομές για να τους φιλοξενήσει, εντός πολλών εισαγωγικών, βέβαια…
Εκατοντάδες ήταν εκείνοι που απλά αφέθηκαν για μια και δυο ημέρες στην τύχη τους. Χωρίς φαγητό, νερό και στέγη, χρειάστηκε να βρουν κάποιο τρόπο για να επιβιώσουν και να αποφύγουν τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού, κόβοντας κάποιους από τους λιγοστούς θάμνους του νησιού. Εκλιπαρούν για λίγο νερό, με την εξιστόρηση του συλληφθέντος, Δημήτρη Χατζή στην εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα» να είναι ανατριχιαστική: «Όταν έρχεται ο μισοχυμένος κουβάς, πέφτει πάνω του ανυπόμονο όλο το πλήθος των διψασμένων… Το λίγο, το μετρημένο, το δύσκολα δοσμένο γλυφό νερό θα μοιραστεί σ’ όλους. Από λίγο μόλις για να βρέξουν τα στεγνωμένα τους χείλια»…
Σε ανάλογο μήκος κύματος και τα λόγια του Γιώργου Κ. Τσαπόγα: «Στις φλογισμένες ώρες που ακολουθούν, αλαλιασμένοι από τον καύσωνα και τη δίψα, οδηγούνται στην αφυδάτωση, τη θερμοπληξία, την απώλεια συνείδησης. Κατά το μεσημέρι, οι φωνές ακούγονται ως πέρα, καθώς οι ακτές της Πειραϊκής τρεμίζουν στο λιοπύρι: Νερό! Πεθαίνουμε! Νερό! Μας σκοτώνουν! Μερικοί, παραλογισμένοι από την αφυδάτωση, παρουσιάζουν παραισθήσεις και φτάνουν να πιουν θαλασσινό νερό, προσθέτοντας νέα φωτιά στα σωθικά τους… Πολλές ώρες αργότερα, τα αρματαγωγά κατάπιναν στα τρίσβαθα των αμπαριών, το βασανισμένο πλήθος, για άγνωστη μέχρι τη στιγμή εκείνη κατεύθυνση». Τη νύχτα που θ’ ανάψει ο μικρός φάρος, οι προβολείς απ’ τον Ναύσταθμο θα γυρίζουν ακοίμητοι πάνω στους τρεις χιλιάδες κολασμένους».
Επιπλέον στην Ψυττάλεια συχνά έδεναν και τα διαβόητα «κάτεργα». Δηλαδή παροπλισμένα πλοία τα οποία λειτουργούσαν ως πλωτές φυλακές, όπου κι αυτές προορίζονταν για πολιτικούς κρατούμενους… Το τελευταίο τέτοιο ήταν το καταδρομικό «Έλλη», το οποίο χρησιμοποίησε για αυτόν τον… αγαθό σκοπό η χούντα πριν την πτώση της το 1974…