Το όνομα του Όσιπ Μπέρνσταϊν ίσως να μην λέει πολλά στους περισσότερους, με εξαίρεση τους πολύ φανατικούς με το σκάκι κι εκείνους που «πεθαίνουν» για ιστορίες δεμένες με αστικούς μύθους.
Και ο Ρωσοεβραίος σκακιστής έχει μια πολύ δυνατή τέτοια ιστορία να διηγηθεί καθώς κέρδισε από αυτό το εγκεφαλικό άθλημα πολλά παραπάνω από κάθε μεταγενέστερο σταρ, γκραντ μετρ ή παγκόσμιο πρωταθλητή. Κατάφερε μέσα από μια παρτίδα να σώσει τη ζωή του, κάτι που δεν συγκρίνεται με οποιαδήποτε άλλη επιτυχία.
Σε λάθος τόπο τον λάθος χρόνο
Στη ζωή συναντά κανείς ανθρώπους που συχνά βρίσκονται στο σωστό μέρος την κατάλληλή στιγμή. Οφείλουν δηλαδή πολλά στο περίφημο στο timing. Ο Όσιπ Μπέρνσταϊν υπήρξε ακριβώς το αντίθετο. Σε έναν κόσμο που άλλαζε διαρκώς είχε μονίμως την λάθος θέση στην ιστορία. Ως συνεργάτης τραπεζών, κόντεψε να χάσει τη ζωή του μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση που μεταμόρφωσε την αυτοκρατορική Ρωσία σε Σοβιετική Ένωση. Ως επενδυτής χτυπήθηκε αλύπητα κι έχασε την περιουσία του από το Κραχ του ’29. Και ως Εβραίος στο θρήσκευμα είδε ξανά να χάνονται τα πάντα όταν το Γ’ Ράιχ και ο Ναζισμός κυρίεψαν την Ευρώπη.
Σκακιστής
Ωστόσο στην ιστορία ο Μπέρνσταϊν δεν έμεινε ούτε για τις πολιτικές πεποιθήσεις, ούτε για τη θρησκεία του, ούτε για τις γνώσεις του στα οικονομικά. Εκείνο που τον έκανε διάσημο ήταν αυτό με το οποίο του άρεσε να ασχολείται. Το σκάκι.
Οι πρώτες εμφανίσεις του πραγματοποιήθηκαν στην Γερμανία, εκεί όπου είχε σπουδάσει δικηγορία με έμφαση στο οικονομικό σκέλος. Παράλληλα με την αναρρίχησή του επαγγελματικά, ως νομικός σύμβουλος τραπεζών, είδε και τη δημοτικότητά του ως σκακιστή να έχει την ίδια ανοδική πορεία.
Για σχεδόν 15 χρόνια αυτά τα δύο συμβάδιζαν, χαρίζοντάς του αναγνώριση αλλά και μια αξιοσημείωτη περιουσία. Η Επανάσταση των Μπολσεβίκων απείλησε να βάλει τέλος σε όλα αυτά. Στα μάτια των εκπροσώπων της νέας τάξης πραγμάτων επρόκειτο για εχθρό του λαού. Η μυστική αστυνομία, η διαβόητη Cheka, τον συνέλαβε στην Οδησσό και το καθεστώς με συνοπτικές διαδικασίες αποφάσισε πως η ποινή για τα όποια «εγκλήματά» του ήταν ο θάνατος.
Παιχνίδι της μοίρας
Η μοίρα του Μπέρνσταϊν δεν θα ήταν διαφορετική από εκείνη χιλιάδων άλλων τη συγκεκριμένη περίοδο. Το νήμα της ζωής του θα κοβόταν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Τελικά, όμως, το σκάκι ήταν εκείνο το στοιχείο που έσωσε τη ζωή του.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ένας νεαρός αξιωματικός αναγνώρισε το όνομά του όταν πήρε στα χέρια του τη λίστα των μελλοθάνατων. Μεταξύ τους ήταν ο Όσιπ Μπέρνσταϊν. Ο άνθρωπος που στις αρχές του 20ού αιώνα είχε διαδοχικές διακρίσεις στα διάφορα τουρνουά ανά την Ευρώπη.
Σκακιστής και ο ίδιος, σύμφωνα πάντα με τον αστικό μύθο, ζήτησε από τον 36χρονο –τότε- νομικό αποδείξεις της ταυτότητάς του. Μόνο που αυτή η ταυτοποίηση δεν θα γινόταν ούτε με πιστοποιητικά, ούτε με ληξιαρχικές πράξεις γεννήσεως. Εφόσον ήταν αυτός που υποστήριζε, δεν θα είχε δυσκολίες να τον νικήσει σε μια παρτίδα σκάκι, σκέφτηκε ο εκπρόσωπος της μυστικής αστυνομίας. Έτσι κι έγινε. Με ελάχιστες κινήσεις ο Μπέρνσταϊν επικράτησε εύκολα και όπως είχε συμφωνηθεί, έσωσε τη ζωή του. Μια ήττα ή ακόμη και ισοπαλία θα τον οδηγούσε ξανά πίσω στο απόσπασμα. Εκείνη η νίκη, όμως, αποτέλεσε το διαβατήριό του για τη ζωή και την ελευθερία.
Τα χρόνια της Γαλλίας
Κατάφερε να διαφύγει στη Γαλλία και με τα χρώματα της νέας πατρίδας του πήρε μέρος σε πολλές άλλες παρτίδες, όπου το διακύβευμα ήταν πολύ μικρότερο από αυτό του παιχνιδιού κόντρα στον αξιωματικό της Cheka. Αν και είδε ξανά την περιουσία του να εξαφανίζεται μετά την τεράστια οικονομική κρίση του ’29, στο σκάκι τα κατάφερνε πολύ καλύτερα. Όσο όμως εκείνος κέρδιζε τίτλους και διακρίσεις, μια άλλη –πολύ μεγαλύτερη από το Κραχ απειλή- απλωνόταν πάνω από την Ευρώπη.
Ήταν ο Ναζισμός που πολύ γρήγορα έφτασε στο… κατώφλι του και τον βρήκε στη Γαλλία. Ως εβραϊκής καταγωγής, ένιωσε αυτόματα πως βρισκόταν ξανά στο στόχαστρο ανθρώπων που τον θεώρησαν εκ προοιμίου ένοχο. Για άλλη μια φορά, αναγκάστηκε να αφήσει πίσω του τα πάντα και να τρέξει για να σώσει τη ζωή του. Η Ισπανία (του Φράνκο) αποδείχτηκε αρκετά φιλόξενη και τον κράτησε κοντά της μέχρι το τέλος του πολέμου, όταν και επέστρεψε στο Παρίσι.
Μετά τον πόλεμο
Όταν η ανθρωπότητα άφησε πίσω της τη συμφορά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Μπέρνσταϊν έπιασε ξανά τα πιόνια στα χέρια του. Παρά τα χρόνια που είχαν περάσει και τη μακρά απουσία του από τη διεθνή σκηνή, απέδειξε ότι δεν είχε απολέσει την ικανότητά του. Συνέχιζε να παίζει μέχρι τα γεράματα, χαρίζοντας στον κόσμο μερικές παρτίδες που έγιναν σημείο αναφοράς στις διηγήσεις των συμμετεχόντων. Όπως τότε που νίκησε τον κατά πολύ νεότερό του Miguel Najdorf, ο οποίος νωρίτερα είχε παραπονεθεί για τη συμμετοχή ενός τόσο ηλικιωμένου στο τουρνουά και τελικά κατατροπώθηκε σε 37 κινήσεις…
Όταν, όμως, οφείλεις σε μια παρτίδα σκάκι την ίδια τη ζωή σου, μπορείς να αντιμετωπίζεις τέτοιους αγενείς αντιπάλους με μια κάποια κατανόηση…