Στις 2 Αυγούστου του 1980 ένας εκρηκτικός μηχανισμός εξερράγη στον σιδηροδρομικό σταθμό της Μπολόνια. Επρόκειτο για την πλέον πολύνεκρη τρομοκρατική ενέργεια στην Ιταλία που άφησε πίσω της 85 νεκρούς, πάνω από 200 τραυματίες και ένα… χαλασμένο ρολόι.
Τα δύο πρώτα στοιχεία, τα περί αριθμού των θυμάτων, είναι απολύτως σωστά, τεκμηριωμένα και διασταυρωμένα. Το τρίτο, εκείνο σχετικά με το ρολόι του σταθμού, απλά μια ομαδική αυταπάτη.
Αν και επισκευάστηκε άμεσα και συνέχισε να λειτουργεί για άλλα 16 χρόνια, στη συλλογική μνήμη καταγράφτηκε ως «γεγονός» ότι έμεινε σταματημένο την ίδια μέρα της επίθεσης, σαν να πάγωσε ο χρόνος.
Μια αντίστοιχη κοινή πεποίθηση που συνδέεται με μια λανθασμένη αντίληψη αφορά την ημερομηνία θανάτου του Νέλσον Μαντέλα, με μεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων να απαντά αβίαστα πως συνέβη «κάποια στιγμή τη δεκαετία του ’80», όταν ο ηγέτης της Νοτίου Αφρικής βρισκόταν έγκλειστος στη φυλακή. Στην πραγματικότητα αυτό συνέβη το 2012 και από το όνομά του «βαφτίστηκε» το παράδοξο αυτής της στρεβλής και ψευδούς συλλογικής μνήμης, που πλέον είναι γνωστό ως «Φαινόμενο Μαντέλα».
Πολυσύμπαν
Η πρώτη που χρησιμοποίησε τον παραπάνω όρο ήταν η Φιόνα Μπρουμ, η οποία φέρει τον ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο τίτλο «παραφυσική σύμβουλος» προκειμένου να περιγράψει επαγγελματικά τον εαυτό της. Σύμφωνα με τη δική της θεωρία, τέτοια φαινόμενα συνδέονται άμεσα με το Πολυσύμπαν ή αλλιώς τη θέση πως υπάρχουν πολλά παράλληλα σύμπαντα, στα οποία κάθε γεγονός είναι πιθανό να συμβεί. Απλά σε μια διάσταση και πτυχή του χωροχρόνου διαφορετική από εκείνη στην οποία βρισκόμαστε.
Πάντα κατά την Μπρουμ, η ανθρώπινη μνήμη μπορεί να παλινδρομεί μεταξύ των παράλληλων κόσμων και να ανακαλεί γεγονότα από το ένα ενώ βρίσκεται σε κάποιο άλλο. Βέβαια, όπως μάλλον θα περίμενε κανείς, η επιστημονική κοινότητα σχεδόν στο σύνολό της απορρίπτει τέτοιες θέσεις, χωρίς βέβαια να αμφισβητεί το γεγονός. Το ότι δηλαδή πολλοί άνθρωποι φαίνονται απόλυτα βέβαιοι για ένα γεγονός, μια κατάσταση ή μια λεπτομέρεια που στην πραγματικότητα δεν συνέβη ποτέ.
Παραμνησία
Από την πλευρά της η Ελίζαμπεθ Λόφτους δίνει μια πιο… γήινη ερμηνεία στο φαινόμενο της παραμνησίας ή σύνδρομο ψευδούς μνήμης, όπως ονομάστηκε πριν ταυτιστεί με τον Νέλσον Μαντέλα. Το ότι ασχολείται επιστημονικά με την έρευνά του από το 1974 δίνει το δίχως άλλο μεγαλύτερη αξία και ειδικό βάρος στα λεγόμενά της.
Σύμφωνα με το δικό της πόρισμα, οι προσλαμβάνουσες πληροφορίες κάθε ατόμου μπορεί να διαφέρουν πολύ από την αλήθεια. Και αυτό μπορεί να οφείλεται σε πολλούς διαφορετικούς παράγοντες και συνδέεται άμεσα με την τάση του ατόμου να θεωρεί τη μνήμη του πιο αξιόπιστη ακόμη και σε σχέση με τα γεγονότα.
Το… πρόβλημα όμως δεν είναι μόνο η λανθασμένη αντίληψη του καθενός για τις δυνατότητές του στη συγκράτηση πληροφοριών και την ικανότητά του να τις ανασύρει ξανά στη σφαίρα του συνειδητού. Το θέμα σχετίζεται άμεσα με τη δυνατότητα χειραγώγησης και κατεύθυνσης της μνήμης από τρίτους. Ένα μηχανισμό που σε ευρύτερη και μεγαλύτερη κλίμακα μπορεί να σχετίζεται ακόμη και με τον έλεγχο του νου.
Τα πειράματα
Οι ερευνητές έκαναν μερικές διαπιστώσεις που έδειξαν μια ισχυρή συσχέτιση μεταξύ του τρόπου διατύπωσης ενός ερωτήματος και της απάντησης που θα δοθεί. Για παράδειγμα, σε ένα βίντεο κλιπ διάρκειας μερικών δευτερολέπτων, με γρήγορες εναλλαγές εικόνων με διάφορα αντικείμενα, υπήρχε και ένα πορτοφόλι. Στην ερώτηση «τι χρώμα είναι το πορτοφόλι;» οι περισσότεροι ήταν σε θέση να απαντήσουν το προφανές. Ότι, δηλαδή, ας πούμε, το πορτοφόλι ήταν πράσινο. Την ίδια ώρα σε ένα άλλο γκρουπ το ερώτημα ήταν «τι απόχρωση του μπλε ήταν το πορτοφόλι;». Περιέργως ένα μεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων «συμμορφώθηκε» με το δοσμένο ως δεδομένο χρώμα και απάντησε ανάλογα.
Αντίστοιχα, σε ένα άλλο πείραμα στα αντικείμενα παρουσιάστηκε η φωτογραφία ενός μπασκετμπολίστα. Στην πρώτη ομάδα το ερώτημα ήταν «ποιο είναι το ύψος του;», ενώ στη δεύτερη η διατύπωση ήταν «πόσο κοντός είναι». Ο μέσος όρος των απαντήσεων στις δύο περιπτώσεις είχε απόκλιση που έφτανε τα 25 εκατοστά! Η λέξη «κοντός» είχε χειραγωγήσει το μυαλό των ερωτηθέντων, στη συλλογική μνήμη των οποίων ένας τύπος με το ύψος του Μανούτ Μπολ άρχισε να μοιάζει με τον… Τάιρον Μπόγκς!
Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί τον ίδιο ρόλο, αυτόν της μιας και μόνης λέξης, μπορεί να παίξει απλά ένα άρθρο. Το «διακρίνατε μια πινακίδα;» ή «διακρίνατε την πινακίδα;» έκανε εκείνους του δεύτερου σεναρίου να απαντήσουν σε υπερδιπλάσιο ποσοστό θετικά, αφού το οριστικό άρθρο «την» αντί του αόριστου «μια» προσέδωσε αξιοπιστία στο αντικείμενο και δημιούργησε την ανάγκη στους συμμετέχοντες να «συμμορφωθούν» σε αυτό που έμοιαζε αληθές και αδιαπραγμάτευτο.
Επιπτώσεις
Αν και το debate ή η έρευνα για τα αίτια που οδηγούν στο «Φαινόμενο Μαντέλα» συνεχίζεται ακόμα, ορισμένα συμπεράσματα οδήγησαν σε αλλαγές. Όπως για παράδειγμα, στη δικαιοσύνη. Η αξιοπιστία αυτοπτών μαρτύρων θεωρείται πλέον ιδιαίτερα συζητήσιμη. Ειδικά όταν αυτοί έχουν λάβει γνώση «γεγονότων» μιας υπόθεσης μέσα από την παρουσίασή του στον Τύπο. Πολύ συχνά οικειοποιούνται τις αμφιλεγόμενες πληροφορίες παρουσιάζοντάς τες ως δικές τους.
Μια διαδικασία που συμβαίνει αυτόματα και υποσυνείδητα, χωρίς να συνδέεται με τη μυθοπλασία ή να γίνεται με δόλο. Είναι τέτοια η φύση και ο (άγνωστος σε τρομακτικό βαθμό) τρόπος λειτουργίας του μυαλού που πολλές φορές ο άνθρωπος πέφτει ο ίδιος θύμα του μεγαλείου του νου του. Αρνείται να αμφισβητήσει το μυαλό του και το θέτει στην κορυφή της γνωστικής του πυραμίδας, δίχως να αντιλαμβάνεται πως εκείνο που ο ίδιος θεωρεί αληθές ή άποψή του δεν είναι τίποτα παραπάνω από απλή αντανάκλαση των απόψεων τρίτων στους οποίους εμείς –συνήθως ακούσια- έχουμε προσδώσει καθεστώς αυθεντίας.
Σχετικά με τα παραπάνω
Με βάση το «Φαινόμενο Μαντέλα» έχει ανοίξει ένα νέο, τεράστιο πεδίο έρευνας για μια σειρά σχετιζόμενων καταστάσεων, τα οποία γίνονται ολοένα και πιο έντονες στις σύγχρονες κοινωνίες. Στην ίδια κατηγορία εντάσσεται το «Σφάλμα καταγραφής μνήμης», στο οποίο οι αναμνήσεις αποδίδονται σε διαφορετικές πηγές ή πρόσωπα από αυτά που πραγματικά τις προκάλεσαν.
Το «σύνδρομο παραμνησίας», το οποίο περιγράφει την κατάσταση όπου ακόμη και η ταυτότητα ή η προσωπικότητα ενός ατόμου επηρεάζεται από ψευδείς μνήμες που όμως σχετίζονται με υπαρκτά τραυματικά βιώματα.
Τέλος, το «φαινόμενο Παραπληροφόρησης» όπου οι ψευδείς μνήμες που προκαλούνται με την έκθεση σε παραπλανητικές πληροφορίες που παρουσιάζονται ανάμεσα στην κωδικοποίηση ενός γεγονότος και στην επακόλουθη ανάκληση του.