Πόσα και πόσα τραγούδια ερμήνευσε μοναδικά ο Νίκος Ξυλούρης, αυτός ο πυλώνας του ελληνικού πολιτισμού. Ο «αρχάγγελος» της Κρήτης. Ένας αυθεντικός άνθρωπος που ο Θεός πήρε γρήγορα κοντά του, όταν διαπίστωσε ότι η φτιάξη του και η φωνή του ήταν προορισμένα για τον Παράδεισο και όχι για τη Γη.
Ο «Ψαρονίκος» γεννήθηκε στα Ανώγεια, ένα από τα πολλά μέρη της χώρας που οι κάτοικοι πέρασαν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, προτού γίνει ευρύτερα γνωστός ως λυράρης σε ολόκληρο το νησί.
Όταν αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Αθήνα και να αρχίσει τις μεγάλες συνεργασίες (Γιάννης Μαρκόπουλος, Σταύρος Ξαρχάκος κ.λπ.), αυτή η καθηλωτική φωνή έφτασε παντού.
«Αυτός ο άνθρωπος είναι μαγικός. Έχει μια αρχαγγελική μορφή», είχε πει για εκείνον η Τζένη Καρέζη, με αφορμή την παρουσία του στο θεατρικό έργο «Το μεγάλο μας τσίρκο».
Σταθμός στην καριέρα, αλλά και την υστεροφημία του Ξυλούρη, υπήρξε το τραγούδι «Ήτανε μια φορά», το οποίο ακούστηκε για πρώτη φορά στις 3 Οκτωβρίου 1973, στους τίτλους της σειράς «Οι έμποροι των εθνών».
Ήταν μία τηλεοπτική μεταφορά του ομώνυμου διηγήματος του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, σε παραγωγή Δημήτρη Ποντίκα (από το 14ο επεισόδιο τη σκηνοθεσία ανέλαβε ο Κώστας Φέρρης) και σενάριο Γιώργου Μπαλλή, Κώστα Δαρλάση.
Για το δικτατορικό καθεστώς, όμως, ο «Ψαρονίκος» και ο Ξαρχάκος αποτελούσαν «κόκκινο πανί». Εξάλλου ήταν από εκείνους που βρέθηκαν στο Πολυτεχνείο εκείνον τον Νοέμβριο. Επομένως, το τραγούδι λογοκρίθηκε.
Ιδού τι σχετικό έχει πει ο Δημήτρης Ποντίκας, σε συνέντευξή του στην ιστοσελίδα retromaniax.gr: «Ενώ άρχισε η σειρά να προβάλλεται τον Οκτώβριο του 1973, στις 25 Νοεμβρίου, μια εβδομάδα μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και τη δικτατορία του Ιωαννίδη, απαγορεύτηκε ο Ξυλούρης, ο Ξαρχάκος και η Αλκαίου, γιατί είχαν πάει στο Πολυτεχνείο, καθώς και ο Μπάρκουλης για ένα προσωπικό πρόβλημα που είχε.
Έτσι, λοιπόν, έβγαλα τα ονόματα και τη φωνή του Ξυλούρη από τους τίτλους, αλλά στην Κύπρο, όπου προβάλλονταν συγχρόνως γιατί μου το είχε ζητήσει ο Μακάριος που του άρεσε πάρα πολύ επειδή έτυχε να δει ένα επεισόδιο όταν είχε έρθει στην Ελλάδα, δεν είχαν γίνει αυτές οι αλλαγές. Από εκεί έγινε γνωστό το τραγούδι».
Το δημιούργημα των Σταύρου Ξαρχάκου (σύνθεση) και Κώστα Φέρρη (στίχοι) συμπεριλήφθηκε στο άλμπουμ «Νίκος Ξυλούρης – Συλλογή», το οποίο κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 1974.
Στην πρώτη πλευρά του δίσκου υπήρχαν σε δεύτερη εκτέλεση τραγούδια που είχε ερμηνεύσει λίγα χρόνια νωρίτερα ο «Αρχάγγελος» της Κρήτης.
Στη δεύτερη περιλαμβάνονταν τέσσερις καινούργιες δημιουργίες του Ξαρχάκου, συν άλλες δύο που είχαν γραφτεί για τις ανάγκες του κινηματογράφου και της τηλεόρασης.
Στο εσώφυλλο υπήρχε ένα μίνι άλμπουμ με φωτογραφίες από τα παιδικά και νεανικά χρόνια του Ξυλούρη στην Κρήτη, ενώ στο οπισθόφυλλο ένα σημείωμα του συνθέτη, γραμμένο στις 2 Απριλίου 1974.
Παραγωγός ήταν ο Δημήτρης Μηλιόπουλος, ενώ η ηχογράφηση έγινε στο στούντιο της Columbia με ηχολήπτη τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο και βοηθό τον Γιώργο Τζαννέ.
Το ακόμα πιο ενδιαφέρον της ιστορίας είναι ότι βάσει μαρτυρίας της Ουρανίας Ξυλούρη, ο αείμνηστος σύζυγός της είχε υποπέσει σε «ένα-δυο λαθάκια».
Ο «Ψαρονίκος» είχε ειδοποιηθεί την τελευταία στιγμή για την ηχογράφηση, με αποτέλεσμα να μπει αγουροξυπνημένος στο στούντιο χωρίς πρόβες.
«Το έβγαλε με τη μία», ενώ «τα λαθάκια οφείλονται στην κόπωση», είχε αποκαλύψει. Για παράδειγμα, έπρεπε να πει «κι εμένανε μ’ αφήνεις, αντί αφήνει». Μάλιστα, πάντα σύμφωνα με την Ουρανία, ο ίδιος ο ερμηνευτής είχε ζητήσει να το επαναλάβει. Ήθελε να κάνει τις σχετικές διορθώσεις.
Η απάντηση του Ξαρχάκου; «Όπως το είπες τώρα, δεν πρόκειται να το ξαναπείς». Εκείνος αντιλαμβανόταν καλύτερα από τον καθένα τι επρόκειτο να συμβεί. Και, βέβαια, δικαιώθηκε.
Ήτανε μια φορά. Και δεν έφυγε ποτέ…