Δύσκολα βρίσκει κανείς ανθρώπους που να αγαπούν και να υπερηφανεύονται για τον τόπο και την καταγωγή τους περισσότερο από τους Κρητικούς. Και στους πολλούς και καλούς λόγους που έχουν οι κάτοικοι αυτού του νησιού για να νιώθουν έτσι περίοπτη θέση κατέχει ο Μινωικός πολιτισμός και επακόλουθα η κοιτίδα του. Η μαγευτική Κνωσσός, για την οποία κάποτε ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε πως εκεί η καρδιά του επισκέπτη χτυπά διαφορετικά κι ο νους του γεμίζει με ερωτηματικά…
Για αιώνες πάντως ερωτηματικά είχαν δημιουργήσει οι μύθοι και οι θρύλοι που είχαν συνδεθεί με τον μεγαλύτερο πολιτισμό που είχε ανθίσει πριν από χιλιετίες στην Μεσόγειο. Κι ενώ η ύπαρξη μυθολογικών πλασμάτων και προσώπων, όπως για παράδειγμα ο Μινώταυρος, ο καρπός του απαγορευμένου έρωτα της Πασιφάης με τον ταύρο του Δία, προφανώς αμφισβητείται, δεν ισχύει το ίδιο για όσα έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη.
Οι ανασκαφές προσέφεραν απτές αποδείξεις της συνεχούς και ακμάζουσας ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή, αλλά και στοιχεία του πόσο μπροστά από την εποχή τους υπήρξαν οι κάτοικοι της συγκεκριμένης γωνιάς του πλανήτη. Φορείς ενός πολιτισμού που γοήτευσε και σαγήνευσε την φαντασία των επιστημόνων, που ένιωσαν δικαιωμένοι για τις θεωρίες και τις απόψεις τους όταν αποκαλύφθηκε στην πλήρη έκτασή του το μεγαλείο του ανακτόρου της Κνωσσού, της… έδρας του μυθικού γιου του Δία και της Ευρώπης, του βασιλιά Μίνωα, ιδρυτή και θεματοφύλακα του μνημειώδους Μινωικού πολιτισμού.
Η πρώτη μεγάλη και συστηματική για την εποχή απόπειρα ανασκαφής πραγματοποιήθηκε το 1878 από τον Μίνωα Καλοκαιρινό. Αν και η Κρήτη βρισκόταν ακόμη υπό τουρκικό ζυγό, ο Ηρακλειώτης κατόρθωσε να πετύχει πολλά, παρά τις αντιξοότητες. Από το δικό του πείσμα και την δική του δουλειά αποκαλύφθηκαν τμήματα των αποθηκών του δυτικού τμήματος του ανακτόρου και μια σειρά λίθων που μαρτυρούσαν πως κάτι πολύ μεγαλύτερο –και πιο κοντά στις μυθικές «υπερβολές» βρισκόταν εκει.
Στις αρχές του 20ού αιώνα ο Σερ Άρθουρ Έβανς αναλαμβάνει να ολοκληρώσει την «δουλειά». Έχει στη διάθεσή του χρόνο, χρήμα και μια ακόρεστη όρεξη να δικαιώσει εκείνους που πιστεύουν. Η ανασκαφή θα συνεχιστεί επί τρεις δεκαετίες και θα φέρει στην επιφάνεια το μεγαλειώδες ανάκτορο, το παλάτι του βασιλιά και αποδείξεις που αφήνουν τον κόσμο με το στόμα ανοιχτό.
Αν και εκ των υστέρων ο Βρετανός κατηγορήθηκε για τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρθηκε στο μνημείο (όπως η χρήση τσιμέντου στις προσπάθειες αναστήλωσης) κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τις προθέσεις του αλλά και το γεγονός ότι ήταν η δική του εργασία που παγίωσε και θεμελίωσε την σημερινή άποψη και γνώση που κατέχουμε για τον Μίνωα, την εποχή του, την Κρήτη αλλά και την πορεία του ίδιου του ανθρωπίνου είδους και της εξέλιξής του.
Στα 20.000 τετραγωνικά μέτρα που καλύπτει το ανάκτορο βρίσκει κανείς αποδείξεις που μαρτυρούν ότι οι κάτοικοι που ζούσαν εκεί από την 8η χιλιετία προ Χριστού κιόλας είχαν αναπτύξει πολιτισμό που τους φέρνει πιο κοντά στις σύγχρονες κοινωνικές δομές και θεσμούς παρά στους κοντινούς (χρονικά) σε αυτούς ανθρώπους της ίδιας ιστορικής περιόδου. Στην πραγματικότητα ο Έβανς και όσοι ακολούθησαν άλλαξαν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την διαδρομή του είδους μας. Στην Κνωσσό, στην Κρήτη γενικότερα, είχαν ήδη αναπτυχθεί και δημιουργηθεί θρησκείες, τόποι λατρείας για την γυμνόστηθη μορφή με τα φίδια στα χέρια, που συναντάται σε τοιχογραφίες, αγάλματα και κάθε μορφή τέχνης. Οι ίδιες πηγές παρουσιάζουν το υψηλό επίπεδο στο οποίο έφτασε ο ανθρώπινος νους και την έκταση της επινόησης και της εφευρετικότητας που χρειάστηκε προκειμένου να κατασκευαστούν δίκτυα ύδρευσης, αποχέτευσης, αποθήκες διατήρησης τροφίμων, δρόμοι, φωταγωγοί κι ένα σωρό άλλες ανθρώπινες παρεμβάσεις που σε κάνουν να αναρωτιέσαι για το τεχνολογικό επίπεδο το οποίο κατείχαν οι άνθρωποι πριν από χιλιάδες χρόνια.
Το θαύμα της Κνωσσού όμως δεν περιορίζεται στην εκπληκτική τεχνολογία την οποία θα έπρεπε να κατέχουν οι Μινωΐτες για τις κατασκευές τους. Εξίσου εντυπωσιακό, αν όχι εντυπωσιακότερο, είναι το κοινωνικό επίπεδο το οποίο κατείχε αυτός ο μεγαλοπρεπής πολιτισμός. Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε πια, υπήρχαν γιορτές, τέχνες, παιχνίδια, αθλοπαιδιές, που σε άλλα σημεία της Γης εμφανίστηκαν μετά από αιώνες ή και χιλιάδες χρόνια. Η Κνωσσός δεν ήταν απλά μια μεγαλούπολη της εποχής της, αλλά η ίδια η εποχή της…
Τα ερείπια του παλατιού προκαλούν δέος στους επισκέπτες μόνο και μόνο στην σκέψη ότι περπατούν και έρχονται σε επαφή με τους θεμελιωτές της ζωής, με την μορφή που την γνωρίζουμε σήμερα. Το ανάκτορο είναι ένας αδιάψευστος μάρτυρας που για χρόνια παρέμενε θαμμένος και σιωπηλός. Όμως το μεγαλείο δεν μπορεί να μένει για πολύ καιρό έτσι. Δεν περιορίζεται ούτε από τόνους χώματος που για χρόνια δοκίμασε να το «φιμώσει». Και όταν –επιτέλους- ήρθε ξανά σε επαφή με τον αέρα της Κρήτης δεν σταμάτησε να φανερώνει τα θαυμαστά μυστικά του. Όλα εκείνα μέσα και γύρω από την επιβλητική Αίθουσα του Θρόνου που φέρνουν τον Μινωϊκό πολιτισμό στην κορυφή της εξέλιξης του είδους. Και αυτή η διαπίστωση είναι που κάνει –όπως τόσο ταιριαστά έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκης- τον νου να αναρωτιέται και την καρδιά να χτυπά σε άλλο τέμπο…