Πίσω από τα θέατρα των μαχών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, του αδυσώπητου ανταγωνισμού εξοπλιστικών προγραμμάτων και των στρατηγικών σχεδίων επί χάρτου, μαινόταν ένας άλλος πόλεμος, παρασκηνιακός αλλά εξίσου σημαντικός.
Ήταν ο κατασκοπικός παροξυσμός, το ανελέητο κυνήγι πληροφορίας, που έγινε ύψιστη ανάγκη με το που ξέσπασε η σύγκρουση και έθεσε σε ένα πρωτόγνωρο μπρα ντε φερ τις αντιμαχόμενες μυστικές υπηρεσίες. Εκείνοι που θα είχαν τους καλύτερους κάτω από τη μύτη του εχθρού θα αποκτούσαν και ένα τεράστιο συγκριτικό πλεονέκτημα. Και ίσως τελικά η νίκη των Συμμάχων να οφείλεται σε αυτό ακριβώς: στο ότι είχαν με το μέρος τους τον κορυφαίο. Αυτόν που αναγνωρίστηκε ως ο σπουδαιότερος κατάσκοπος του 20ου αιώνα. H γαλλική «Le Figaro» τον χαρακτήρισε ως τον «Τζέιμς Μποντ του Στάλιν». Ήταν κάτι πολύ περισσότερο απ’ αυτό. Ο κινηματογραφικός υπερκατάσκοπος δεν έκρινε ποτέ έναν Παγκόσμιο Πόλεμο…
Για καλή τύχη της ανθρωπότητας, ο θρυλικός Ρίχαρντ Ζόργκε επέλεξε τη δεύτερη και όχι την πρώτη πατρίδα του στη διελκυστίνδα του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Η ιστορία της ζωής του και η δράση του σαν ένα ευφάνταστο μυθιστόρημα. Έπαιξε τη ζωή του κορόνα γράμμα παριστάνοντας τον πράκτορα των ναζί, ενώ συνέλεγε κομβικές πληροφορίες για λογαριασμό της ΕΣΣΔ. Χάρη σε αυτές η πλάστιγγα στο ανατολικό μέτωπο έγειρε υπέρ του Κόκκινου Στρατού. Πέτυχε κάτι σχεδόν ακατόρθωτο, πλήττοντας τον εχθρό εκ των έσω όταν όλοι (οι εχθροί) τον λογάριαζαν για σύμμαχό τους. Η μοίρα του ωστόσο ήταν σχεδόν προδιαγεγραμμένη. Η ζημιά που προκάλεσε στον Άξονα θα μπορούσε να «εξαγνιστεί» μόνο με την κρεμάλα.
Το τραύμα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου
Ο Ζόργκε είχε πατέρα Γερμανό και μητέρα Ρωσίδα, πολεμώντας για τη Γερμανία και κατά της Γερμανίας στον Α’ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αντίστοιχα! Γεννήθηκε το 1895 στο Μπακού της τότε τσαρικής Ρωσίας (σήμερα Αζερμπαϊτζάν), αλλά όταν ήταν τριών χρόνων η οικογένειά του μετοίκησε στο Βερολίνο. Μεγάλωσε έτσι στη Γερμανία, σε ένα βαθιά συντηρητικό περιβάλλον, καθώς ο πατριάρχης της 11μελους οικογένειας ήταν ένας φανατικός εθνικιστής, εύκολος στόχος δηλαδή για το γερμανικό μεγαλοϊδεατισμό που άκμαζε σε όλο το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Ασπαζόμενος τις ιδεοληψίες του πατέρα του, ο Ρίχαρντ Ζόργκε κατατάχθηκε στα 18 του για να πολεμήσει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με ενθουσιασμό και πίστη για τη μεγάλη νίκη, όπως τόσοι συνομήλικοί του. Έφυγε πολεμοχαρής και επέστρεψε – αν και παρασημοφορημένος – άλλος άνθρωπος, έχοντας ζήσει τη φρίκη του Πολέμου στο Δυτικό Μέτωπο, όπου και τραυματίστηκε σοβαρά. Βαθιά καλλιεργημένος από μικρός, αποκήρυξε μετά βδελυγμίας τον πόλεμο και τον εθνικισμό, βρίσκοντας ιδεολογικό καταφύγιο στa βιβλία του Μαρξ και του Ένγκελς και τις πολιτικές του Χίλφερντιγκ.
Σπούδασε οικονομικά και λίγο πριν λάβει το διδακτορικό του στις Πολιτικές Επιστήμες εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας. Αναδείχθηκε σε ένα από τα πιο μαχητικά μέλη και το 1924 ταξίδεψε στην ΕΣΣΔ, όπου του προτάθηκε να δουλέψει για το τμήμα διεθνών σχέσεων της Κομιντέρν (Κομμουνιστική Διεθνής), που ανήκε οργανικά στην Κρατική Υπηρεσία Πληροφοριών της ΕΣΣΔ (OGPU). Ήταν χαρισματικός. Διανοούμενος και γλωσσομαθέστατος – μιλούσε άπταιστα γερμανικά, ρώσικα, αγγλικά, γαλλικά, ιαπωνικά και καλά κινεζικά. Οξυδερκής, διεισδυτικός και αποτελεσματικός, ήταν επόμενο να στρατολογηθεί κανονικά από την OGPU, την πρόδρομο της KGB. Το 1929 κι ενώ εργαζόταν ήδη για 5 χρόνια ως δημοσιογράφος στη Μόσχα, περνάει επίσημα στις μυστικές υπηρεσίες της Σοβιετίας.
Ένας… ναζί κομμουνιστής
Η δημοσιογραφία θα παρέμενε η δουλειά του και παράλληλα θα γινόταν το προκάλυμμά του. Την αποστολή που επωμίστηκε δεν θα μπορούσε κανείς άλλος να φέρει εις πέρας. Θα έπρεπε να δράσει συνωμοτικά κινούμενος μέσα στο στόμα του λύκου. Να επιστρέψει στη Γερμανία, να δηλώσει μετανιωμένος και να παραστήσει τον φλογερό Ναζιστή. Εμπόδιο οι «φακελωμένες» κομμουνιστικές θέσεις του, σύμμαχος ο ηρωισμός που επέδειξε στα πεδία μαχών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και οι οικογενειακές – εκ πατρός – εθνικιστικές καταβολές. Μόλις είχε γεννηθεί ο μυθικός κατάσκοπος Ζόργκε.
Πιάνει δουλειά σε εφημερίδες, φυσικά ελεγχόμενες από το καθεστώς και το 1930 φεύγει με εντολή των Σοβιετικών για την Κίνα, δήθεν ως Γερμανός ανταποκριτής. Στη Σαγκάη κάνει χρήσιμες γνωριμίες και στήνει το πρώτο «νηπιακό» σοβιετικό κατασκοπευτικό δίκτυο. Επόμενη στάση η Ιαπωνία. Από το 1933 ξεκινάει να χτίζει στο Τόκιο ένα πλήρες κατασκοπευτικό δίκτυο, με τον κωδικό όνομα «Ράμζαϋ». Είναι η εποχή που η Ιαπωνία, έχοντας καταλάβει τη Μαντζουρία έχει ευρεία σύνορα με την ΕΣΣΔ και φαντάζει ως μεγαλύτερη απειλή για αυτήν απ’ ότι η Γερμανία. Στην Άπω Ανατολή ο Ζόργκε γίνεται ένας από τους καλύτερους δημοσιογράφους στο αντικείμενο των σπουδών του, γράφοντας για την οικονομία της Κίνας και της Ιαπωνίας. Φυσικά άλλο είναι αυτό που τον καίει, να συλλέξει πληροφορίες για τα επεκτατικά σχέδια της νεόκοπης ασιατικής υπερδύναμης.
Οι γυναίκες, τα ποτά και τα ξενύχτια…
Επιστρέφει για λίγο στο Βερολίνο για να οικοδομήσει δεσμούς με το ναζιστικό κόμμα. Γίνεται κανονικά μέλος του, μαθαίνει απέξω το «Mein Kampf» του Αδόλφου και επικοινωνεί με παρρησία τις αρχές της ναζιστικής ιδεολογίας, εντυπωσιάζοντας και τους πιο σκληροπυρηνικούς. Όταν φτάνει ξανά ο καιρός να φύγει για το Τόκιο, έχει στις αποσκευές του και ναζιστική αποστολή (!), αποδεχόμενος πόστο στη θεωρητική γεωπολιτική επιθεώρηση της Γερμανίας. Χώρια από αυτήν του έγκριτου ανταποκριτή της Berliner Börsen-Zeitung.
Σε χρόνο – ρεκόρ το δίκτυο που χτίζει ο Ζόργκε στο Τόκιο φτάνει έως το γραφείο του Ιάπωνα πρωθυπουργού, Φουμιμάρο Κονόε. Πετυχαίνει να κερδίσει την εμπιστοσύνη όλων όσων χρειάζεται και να γίνει αρεστός σε μια ανθρώπινη αλυσίδα, που θα τον οδηγήσει σε αποκάλυψη απόρρητων πληροφοριών. Εργαζόμενοι στη γερμανική πρεσβεία στο Τόκιο και φίλα προσκείμενοι στους ναζί Ιάπωνες πολιτικοί αποτελούν το «αγροτικό» του. Σταδιακά καλλιεργεί προσωπική φιλία με τον Γερμανό πρέσβη, Χέρμπερτ φον Ντίρκσεν, και τον στρατιωτικό ακόλουθο, στρατηγό Έουγκεν Οτ. Τον πείθει ότι δουλεύει σε μυστική αποστολή για το ναζιστικό κόμμα και Οτ καταλήγει να τον θεωρεί τόσο πολύτιμη πηγή για το Γ’ Ράιχ, που καθόλου δεν νοιάζεται όταν ο Ζόργκε ξελογιάζει τη σύζυγό του, επιβεβαιώνοντας τη φήμη του γυναικά που τον συνόδευε σε όλη τη διάρκεια της θητείας του στην Ιαπωνία. Η ιαπωνική αστυνομία ανέφερε στη δίκη του ότι κατά την παραμονή του στο Τόκιο σύναψε ερωτικές σχέσεις με 52 γυναίκες, εκφράζοντας την απορία για το πότε έβρισκε χρόνο για κατασκοπευτική δραστηριότητα.
Για να μην δώσει το παραμικρό πάτημα για υποψίες, ο άνθρωπος που ο δημιουργός του Τζέιμς Μποντ, Ίαν Φλέμινγκ χαρακτήρισε ως «το δεινότερο κατάσκοπο της ανθρώπινης Ιστορίας» ανέπτυξε ένα προφίλ, που ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με αυτό του κατασκόπου. Ένας δημοσιογράφος – πλέι μπόι, με έντονη ροπή στις γυναίκες, τα ποτά και τα ξενύχτια.
…και η μετατροπή της κατασκοπίας σε επίστημη
Αυτός ο τύπος, που ωστόσο είχε χρόνο για όλα, προειδοποιεί από το 1935 κιόλας την ΕΣΣΔ για όλες τις κινήσεις των Ιαπώνων. Επιμένει ξανά και ξανά ότι η Σοβιετική Ένωση δεν κινδυνεύει, αντίθετα «προβλέπει» την επίθεση της Ιαπωνίας στην Κίνα (που γίνεται το 1937). Ακόμα και όταν το 1939 ξεκινούν συγκρούσεις στα σοβιετο-ιαπωνικά σύνορα, εκείνος διαβεβαιώνει ότι οι Ιάπωνες δεν σκοπεύουν να κλιμακώσουν και στέλνει σήμα για τα επεκτατικά σχέδια των Γερμανών προς Πολωνία μεριά. Η Μόσχα θεωρεί λάθος τα συμπεράσματά του, αμφιβάλλει για το αν παραμένει πιστός στο καθήκον ή έχει «λιποτακτήσει» και τον κατακρίνει ως ανίκανο να συλλέξει σημαντικές ή ασφαλείς πληροφορίες. Τον καλούν πίσω στη Σοβιετική Ένωση αλλά αρνείται –γνωρίζοντας τι συμβαίνει εκεί- να επιστρέψει. Οι δύο προηγούμενοι «χειριστές» του, που το έκαναν, εκτελέστηκαν ως «σύμμαχοι του εχθρού και εχθροί του λαού».
Η επικρατέστερη ιστορική εκδοχή είναι ότι ο Στάλιν τον θέλει πια νεκρό, έτσι κι αλλιώς η φήμη του «τροτσκιστή» που τον συνοδεύει ήταν αρκετή για να τεθεί στο στόχαστρο του Σοβιετικού ηγέτη. Αν όντως πετύχαινε να τον βγάλει από τη μέση, η χώρα του θα είχε πιθανότατα γνωρίσει ολοκληρωτική συντριβή από τις δυνάμεις του Χίτλερ. Ακόμη κι έτσι όμως πλήρωσε πολύ βαρύ τίμημα. Διότι ο Στάλιν αγνόησε επιδεικτικά την πληροφορία ότι η γερμανική εισβολή στην ΕΣΣΔ θα εκδηλωθεί στα τέλη Ιουνίου του 1941. Ενώπιον του γενικού επιτελείου του κόκκινου στρατού, ο «πατερούλης» σάρκασε τις προειδοποιήσεις του Ζόργκε ως «ανοησίες» που ερχόταν από «αυτό το μπάσταρδο που κατοικοεδρεύει σε γιαπωνέζικα μπουρδέλα».
Τα… μάτια του Ρίχαρντ Ζόργκε σε μνημείο μοσχοβίτικης πλατείας
Η επιχείρηση Μπαρμπαρόσα, που ξεκίνησε πράγματι στις 22 Ιουνίου, βρήκε, ως γνωστόν, εντελώς απροετοίμαστη την άμυνα της ΕΣΣΔ, με τραγικές συνέπειες. Οι Γερμανοί προήλασαν για εκατοντάδες χιλιόμετρα, προκαλώντας ανυπολόγιστες απώλειες στον κόκκινο στρατό, αλλά κυρίως στον άμαχο πληθυσμό. Η επιβεβαίωση των πληροφοριών του Ζόργκε είχε ως αποτέλεσμα να αλλάξει τελείως η στάση της σοβιετικής ηγεσίας απέναντί του. Πλέον κρέμονταν από τα χείλη του. Η πολιορκία της Μόσχας ήταν σε εξέλιξη και ολόκληρο το ανατολικό μέτωπο τελούσε υπό την απειλή κατάρρευσης. Τα μηνύματα που έφτασαν από το Τόκιο ήταν σαφή: Η Ιαπωνία «δεν πρόκειται να επιτεθεί στην ΕΣΣΔ αν οι Γερμανοί δεν πάρουν τη Μόσχα» ή «κάποια πόλη στο Βόλγα». Αναφέρθηκε μάλιστα η σχεδιαζόμενη επίθεση των Ασιατών στις ΗΠΑ.
Με τη βεβαιότητα ότι οι Ιάπωνες δεν θα επιτεθούν, η σοβιετική στρατιωτική διοίκηση μετέφερε τις 18 σιβηριανές μεραρχίες, αποτελούμενες από 400.000 άνδρες, μαζί με περισσότερα από 1000 άρματα μάχης και 1000 αεροπλάνα από την Άπω ανατολή στο δυτικό μέτωπο. Η γερμανική επίθεση είχε ήδη καθηλωθεί, αλλά ο κίνδυνος δεν είχε εξαλειφθεί. Οι πολυάριθμες εφεδρείες που κατέφτασαν διασφάλισαν τη σωτηρία της πρωτεύουσας, καθώς και ότι οι αμυνόμενοι θα περνούσαν στην αντεπίθεση.
Σύλληψη, αποκήρυξη, εκτέλεση και αναγνώριση
Ο Ζόργκε ωστόσο δεν θα ζούσε για να χαρεί αυτό που θα δρομολογούσε η πρώτη σημαντική ήττα της Βέρμαχτ στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέσω μιας τυχαίας σύλληψης ενός χαμηλόβαθμου μέλους του δικτύου του τον Οκτώβριο του ’41, η δράση του αποκαλύπτεται. Οι Ιάπωνες κατορθώνουν να «σπάσουν» το κύκλωμα και μετά από ανακρίσεις να φτάσουν σε αυτόν. Ο Ζόργκε συλλαμβάνεται, φυλακίζεται και βασανίζεται ολόκληρα μερόνυχτα από τη διαβόητη ιαπωνική μυστική αστυνομία, Κεμπεϊτάι. Τελικά ομολογεί με αντάλλαγμα τη μη λήψη μέτρων εναντίον της Γιαπωνέζας συντρόφου του και των συζύγων των συγκατηγορούμενών του.
Οι Ιάπωνες προτείνουν τρεις φορές στους Σοβιετικούς να τον ανταλλάξουν με έναν πρόσφατα συλληφθέντα δικό τους πράκτορα. Συνεπές στην μικροψυχία του και την απομύζηση ηρώων, το σταλινικό ΚΚΕ αρνείται ότι ο Ζόργκε είναι δικός του πράκτορας, τον αποκηρύσσει και δεν αποδέχεται την ανταλλαγή. Ο ευεργέτης των Συμμάχων δικάζεται, καταδικάζεται ως κατάσκοπος, και το Νοέμβριο του 1944 αφήνει την τελευταία πνοή του με εκτέλεση διά απαγχονισμού.
Το κομμουνιστικό καθεστώς τον έχει καταδικάσει ως «κοσμοπολίτη, μέθυσο και γυναικά» σε σχετική, μυστική, απόφαση του ΠΓ του ΚΚΣΕ το ’44, προκειμένου να μην εκτεθεί ο Στάλιν, που σνόμπαρε τις προειδοποιήσεις του για την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα. Έχει φροντίσει μάλιστα ήδη να στείλει τη νόμιμη σύζυγό του, Κάτια Μαξιμόβα, με την κατηγορία «της κατασκόπου των Γερμανών» στα Γκούλαγκ, όπου και έχασε τη ζωή της το 1943.
Ο Ζόργκε αποκαθίσταται το 1964, επί Χρουστσόφ και αποσταλινοποίησης. Του αποδίδεται ο τίτλος του «Ήρωα της Σοβιετικής Ένωσης», γίνεται μάλιστα και γραμματόσημο. ενώ ένα μνημείο προς τιμήν του κοσμεί σήμερα πλατεία της Μόσχας (κεντρική φωτ.)
Αν ο Ρίχαρντ Ζόργκε ήταν δυτικός, θα τον γνώριζαν οι πάντες. Θα είχαν γυριστεί ταινίες και πανάκριβες τηλεοπτικές σειρές για την συγκλονιστική ζωή και ιστορία του, τον τρόπο που έδρασε, τη βαρύτητα των πληροφοριών που μετέδωσε, το μαρτυρικό θάνατό του.
Ο ισχυρισμός στην Washington Post του Carl Bernstein, του ερευνητή δημοσιογράφου, που μαζί με τον Bob Woodward, αποκάλυψαν το σκάνδαλο του Watergate, απολύτως ενδεικτικός. «Κάπου ανάμεσα στους Τζέιμς Μποντ και τους Ανθρώπους του Σμάιλι, έχουμε αγνοήσει το σημαντικότερο κατάσκοπο του 20ού αιώνα. Τον Ρίχαρντ Ζόργκε, που τα κατορθώματα του συνέβαλαν στο να αλλάξει η Ιστορία».
Ακόμα περισσότερο όμως η επιγραφή στον τάφο του, σε νεκροταφείο του Τόκιο: «Εδώ βρίσκεται ένας ήρωας που θυσίασε τη ζωή του πολεμώντας ενάντια στον πόλεμο και για την παγκόσμια ειρήνη».