Στη Ναζιστική Γερμανία υπήρχε μια τακτική ανάκρισης μέσα από την οποία δεν μπορούσες ποτέ να είσαι αθώος. Πάντοτε κατέληγες να έχεις διαπράξει κάποιο έγκλημα. Όλα ξεκινούσαν από τον βαθμό αφοσίωσης σου στο Ράιχ και τον σκοπό της εξάπλωσης της φυλής. Της καθαρής φυλής. Μόλις κάποιος αντιλαμβανόταν ότι αμφισβητείς έστω και λίγο τις πρακτικές σε κατηγορούσε για κάτι. Για μια δολοφονία λόγου χάρη. Τότε παρενέβαινε το κράτος και βρισκόσουν ενώπιον στρατηγού για να μαρτυρήσεις. Οι επιλογές ήταν δύο: είτε ομολογούσες οπότε σε σκότωναν είτε έλεγες πως δεν το έχεις κάνει, οπότε πάλι σε σκότωναν γιατί κατηγορούσες το κράτος ότι κάνει λάθος. Αυτό είναι μια πρώιμη μορφή του Catch 22.
Την τελική του κατάσταση την αποτύπωσε με τον πιο έξυπνο τρόπο ο Τζόζεφ Χέλερ. Ο Αμερικανός συγγραφέας έγραψε το εν λόγω βιβλίο στην 8ετία 1953-1961. Ένα διάστημα που η Αμερική μετρούσε τα κέρδη από τον Β΄Παγκόσμιο και εκκινούσε στον αγώνα για να ξεπεράσει την Ρωσία σε επιτεύγματα σε κάθε τομέα της κοινωνίας. Το Catch 22 είναι ένα παράδοξο, ένας λαβύρινθος που δεν μπορείς να βγεις ποτέ. Είναι η κατάσταση που περιέγραψα για το Γ΄Ράιχ. Στον αμερικανικό στρατό εκφράστηκε με άλλο τρόπο.
Στην διάρκεια του πολέμου υπήρχε μια τακτική από τους αξιωματικούς να τάζουν στους στρατιώτες την αποστρατεία εφόσον συμμετείχαν σε έναν συγκεκριμένο αριθμό αποστολών. Συρράξεις, βομβαρδισμοί, επιθέσεις κτλ. Αυτός ο αριθμός παρέμενε σταθερός μέχρι το σημείο που ένας στρατιώτης θα συμπλήρωσε παρά μία τις αποστολές.
Αν το όριο ήταν 51, μόλις έπιανε κάποιος τις 50, τότε ο εκάστοτε αξιωματικός ανέβαζε κατά δέκα συνήθως το όριο. Ο Γιοσάριαν, ένας στρατιώτης στην Πιανόζα της Ιταλίας, αντιλήφθηκε ότι υπάρχει ένας εμπαιγμός. Οπότε αναζήτησε άλλο τρόπο για να τελειώσει επιτέλους την θητεία του. Να υποδυθεί τον παράφρονα. Εδώ υπεισέρχεται η έννοια του catch, του δολώματος. Αν θεωρείς εαυτόν παράφρονα και πας σε ανώτερο να ζητήσεις απαλλαγή επειδή αντιλαμβάνεσαι ότι είσαι τρελός, τότε αντικρούεις τον εαυτό σου. Ποιος τρελός παραδέχεται ότι είναι; Έτσι, αν έλεγες ότι έχεις ψυχολογική ανισορροπία, στην πραγματικότητα δεν είχες, αφού μόνο ένας εχέφρων μπορεί να καταλάβει ποια είναι η σωστή θέση του εγκεφάλου.
Αυτός ο φαύλος κύκλος εκτρέπει εντελώς την λογική του Γιοσάριαν. Οπότε αποφασίζει να τα παίξει όλα για όλα. Υποδύεται μια σειρά από αρρώστιες με σκοπό να παραμείνει στο νοσοκομείο και να μην σταλεί σε άλλες αποστολές. Πρακτικά αποτυγχάνει στις περισσότερες των περιπτώσεων. Ο υποχρεωτικός αριθμός αποστολών πάει από το 51 στο 61, από κει στο 70 και η πρόσθεση δεν τελειώνει. Ο Γιοσάριαν και ο λόχος που ανήκει πρέπει να συνεχίσουν να βλέπουν ο ένας τον άλλο να κινδυνεύει και εδώ έρχεται το σημείο πάταξης της έννοιας του πολέμου.
Ο Γιοσάριαν δεν ορίζει τον πόλεμο ως μια σύνολη συνθήκη μάχης, αλλά ως εκατομμύρια αγνώστους που θέλουν να τον σκοτώσουν. Ο πόλεμος αποκτά ατομική διάσταση και στην ουσία εγγράφεται η κυριολεκτική παράνοια του ήρωα. Οι παράλληλες ιστορίες που αναπτύσσονται μαζί με τον κεντρικό ήρωα αναδεικνύουν την παραδοξότητα, όχι πια του Catch 22, αλλά του πολέμου. Παραφράζοντας τον Ντέιβιντ Φόστερ-Γουάλας «ο πόλεμος θα σε απελευθερώσει, αλλά πιο πριν θα σε έχει ξεκάνει».
Ο συνταγματάρχης Κάθκαρτ «είχε πάντοτε το θάρρος να θυσιάζει τους άντρες του». Ο γιατρός Ντανίκα εξηγεί πως «δεν είναι δουλειά μου να σώζω ζωές». Ο Μάιλο, ένας αξιωματικός, προδίδει τους άντρες του και συνεργάζεται με τους Γερμανούς, ενώ κάνει και εμπόριο τροφίμων σε χώρες που πεινάνε. Το καινοτόμο για την εποχή χιούμορ του Χέλερ δίνει στις συνθήκες τις διαστάσεις που τους αρμόζουν.
Είναι φορές που η νέτη καταγραφή με δόσεις δραματισμού δεν μπορεί να επιτύχει αυτό που μπορεί το χιούμορ. Η διακωμώδηση του πολέμου και της απύθμενης γραφειοκρατίας που τον έχει «παντρευτεί» είναι η δραματουργία του Χέλερ. Ο Μάιλο που συνεργάζεται με τους Γερμανούς δεν καταδεικνύεται ως ένας προδότης, ρίψασπις. Αλλά δικαιολογείται από το συγκείμενο που προηγήθηκε. Ότι ο πόλεμος φέρνει μόνο διαίρεση, ιδίως για όσους επιτίθενται είναι η μεγάλη συνεισφορά του Χέλερ στην συνείδηση των Αμερικάνων. Κι ας απέτυχε να κρατηθεί σφιχτά στη συλλογική αντίληψη.
Στο τέλος ο Γιοσάριαν καλείται να διαλέξει πάλι δύο δρόμους με άσχημη κατάληξη: ή θα δικαστεί για εσχάτη προδοσία ή θα γυρίσει σπίτι του με δόξα και τιμή. Ποιο είναι το catch εδώ; Ότι θα πρέπει να γράψει μια δημόσια επιστολή όπου θα εξυμνεί τους ανωτέρους του Κάθκαρτ και Κορν και θα στηρίζει την επιβολή 80 υποχρεωτικών αποστολών για την υπόλοιπη μεραρχία. Τους ανθρώπους δηλαδή που πάλεψαν μαζί. Η επιλογή του Γιοσάριαν ορθώνει την τραγικότητα των περιστάσεων που καλείται να ζήσει ένας στρατιώτης. Ένας άνθρωπος.
Εκδόσεις Εκάτη, Μετάφραση: Αναστασία Χρήστου