Έτυχε τις προάλλες να πέσω πάνω σε ένα άρθρο για τις υποψηφιότητες για το βραβείο Booker 2018. Εκεί διάβασα συγγραφείς που ξέρω και συγγραφείς που δεν ξέρω. Καθώς διάβαζα τα ονόματα, έπεσα πάνω σε αυτό του Λάζλο Κρασναχορκάι, ενός σπουδαίου Ούγγρου συγγραφέα, και του Ιρακινού Αχμέντ Σαντάβι. Και τότε σκέφτηκα μέσα μου «η Ουγγαρία και το Ιράκ δεν είναι τόσο μεγάλες χώρες για να έχουν συγγραφείς τους σε τέτοιες τιμές, ενώ η Ελλάδα δεν έχει κανέναν εδώ και χρόνια». Άραγε τι να φταίει και η ελληνική λογοτεχνία έπαψε πια να βρίσκεται σε σημαντικά βραβεία; Γιατί δεν βρίσκεται πια σε ικανοποιητική ποσότητα στα βιβλιοπωλεία του εξωτερικού;
Τις απαντήσεις αυτές δεν μπορώ να τις δώσω εγώ. Θα σας περιγράφω πρώτα τι μου είπε η Ιωάννα Ηλιάδη, χρόνια στα μεταφραστικά εκδοτικών οίκων. «Όταν έκλεισε το ΕΚΕΒΙ χάθηκε ένας οργανισμός που συντόνιζε πολύ καλά την εξωστρέφεια της ελληνικής λογοτεχνίας». Από δω και πέρα ο λόγος σε δύο εκδοτικούς οίκους. Οι Εκδόσεις Μεταίχμιο και οι Εκδόσεις Κέδρος μου απάντησαν άμεσα στο αίτημα μου και τους ευχαριστώ απεριόριστα γι΄αυτό.
Τα μικρά ερωτήματα που τους έκανα ήταν 6. Αλλά όλα τους στέκονται κάτω από την ίδια ομπρέλα. Γιατί δεν μεταφράζεται πια η ελληνική λογοτεχνία;
Από τις Εκδόσεις Κέδρος: Θανάσης Μήνας, υπεύθυνος εκδοτικού τμήματος, ελληνικής λογοτεχνίας
– Ποιο είναι αυτή τη στιγμή το τοπίο στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία; Πώς κρίνετε το επίπεδο παραγωγής;
Νέες, αξιόλογες φωνές ανανεώνουν δυναμικά το πεδίο. Μολαταύτα, η παραγωγή παραμένει ανεξήγητα πληθωρική και δυσανάλογη σε σχέση με το αναγνωστικό δυναμικό.
– Τι είναι αυτό που εμποδίζει τα καλά βιβλία Ελλήνων συγγραφέων να μεταφραστούν σε ξένη γλώσσα;
Κυρίως το γεγονός ότι τα ελληνικά είναι «περιφερειακή» γλώσσα, σε αντίθεση, π.χ., με τα αγγλικά, τα γαλλικά ή τα ισπανικά. Το γεγονός αυτό που επισημαίνετε αφορά κυρίως τις αγγλοσαξονικές χώρες. Ενδεχομένως ένα επιπρόσθετο εμπόδιο είναι και η τάση για προσήλωση σε ελληνοκεντρικά θέματα.
– Ποιος συγγραφέας ή ποιο βιβλίο των τελευταίων ετών πιστεύετε ότι θα μπορούσε να μεταφραστεί σε ξένη γλώσσα;
Ίσως Ο κρυφός πυρήνας των Ερυθρών Ταξιαρχιών του Δημήτρη Μαμαλούκα (εκδ. Κέδρος) και το Αεροπλάστ της Άντζελας Δημητρακάκη (εκδ. Εστία).
– Ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που επιτρέπουν λόγου χάρη σε έναν Ιρακινό, τον Αχμέντ Σαντάβι, να γίνει υποψήφιος για Booker και δεν ισχύουν για έναν Έλληνα; Αναφέρω το Ιράκ με τη λογική ότι έχει μια επίσης δύσκολη γλώσσα, δεν έχει καμία σταθερή οικονομία κτλ.
Συνδέεται με το δεύτερο ερώτημά σας: το International Booker Prize απονέμεται σε βιβλία της παγκόσμιας παραγωγής που έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, κάτι που έχει συμβεί με το μυθιστόρημα του Σαντάβι. Επίσης, το βιβλίο του αναφέρεται σε ένα θέμα (την κατάσταση στο Ιράκ μετά τους δύο πολέμους και τη αμερικανική κατοχή) που έχει διεθνή απήχηση.
– Πιστεύετε ότι η έννοια του συλλογικού τραύματος που είναι ακόμα νωπή σε πολλές χώρες του κόσμου τους γεμίζει με αφηγήσεις παγκόσμιας δυναμικής, ενώ οι δικές μας μνήμες φθίνουν; Το αναφέρω αυτό διότι και ο Λάζλο Κρασναχορκάι και η Όλγκα Τόκαρτσουκ και η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, τρεις συγγραφείς με τρομερή απήχηση, μιλούν για τα τραύματα των εθνών τους.
Μάλλον όχι. Η μνήμη παραμένει ισχυρή και στην ελληνική λογοτεχνία. Τα «τραύματα» (Μικρασιατική Καταστροφή, Κατοχή, αφανισμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, Εμφύλιος, Χούντα κλπ.) επανεμφανίζονται σταθερά. Το ζήτημα είναι η λογοτεχνική τους διαπραγμάτευση.
Θα έλεγα μάλιστα ότι η «υπερ-συσσώρευση μνήμης» αποτέλεσε τροχοπέδη για την ελληνική λογοτεχνία και την εμπόδισε να αναμετρηθεί με το παρόν – αν και διαφαίνεται ότι αυτό αλλάζει τα τελευταία χρόνια.
– (Σε συνέχεια της από πάνω ερώτησης) Υπάρχει μια δεξαμενή θεματικών που δεν έχει εκμεταλλευτεί πλήρως η σύγχρονη αφήγηση;
Πάντοτε. Η καλή λογοτεχνία πραγματεύεται την ανθρώπινη κατάσταση που είναι ανεξάντλητη δεξαμενή.
* Στις ελληνικές εκδόσεις του Κέδρου μπορείς να βρεις τα:
Ο Άνθρωπος Που Έκαψε την Ελλάδα του Βαγγέλη Ραπτόπουλου
Μετάξι της Νεκταρίας Ζαγοριανάκου-Μακρυδήμα
Από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο: Ελένη Μπούρα, υπεύθυνη ελληνικής πεζογραφίας, Ντόρα Τσακνάκη, υπεύθυνη επικοινωνίας, Ειρήνη Χριστοπούλου, υπεύθυνη έκδοσης λογοτεχνικών βιβλίων
– Ποιο είναι αυτή τη στιγμή το τοπίο στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία; Πώς κρίνετε το επίπεδο παραγωγής;
Συμβαίνει το εξής παράδοξο σε ό,τι αφορά τη βιβλιοπαραγωγή. Εκδίδονται περισσότερα βιβλία απ’ όσα μπορεί να απορροφήσει η αγορά και υπάρχουν τίτλοι που χάνονται λόγω αυτού ακριβώς του πληθωρισμού των εκδόσεων. Η ποιότητά τους ποικίλλει – από προσεγμένες εκδόσεις έως πρόχειρες δουλειές. Λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων έχουν αυξηθεί μάλιστα και οι αυτοεκδόσεις. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, ένα καλό βιβλίο με έναν τρόπο θα βρει τον αναγνώστη του.
Πιο συγκεκριμένα, η ελληνική λογοτεχνία αγωνίζεται για να κερδίσει τη θέση της στις βιβλιοθήκες των Ελλήνων αναγνωστών, παρότι έχουμε εξαιρετικά δείγματά της από καταξιωμένους συγγραφείς αλλά και από συγγραφείς της νεότερης γενιάς με το δικό τους στίγμα.
– Τι είναι αυτό που εμποδίζει τα καλά βιβλία Ελλήνων συγγραφέων να μεταφραστούν σε ξένη γλώσσα;
Πρωτίστως η δυσκολία της γλώσσας και η απουσία οποιασδήποτε κρατικής πολιτικής για το βιβλίο. Η συγκρότηση ενός κρατικού φορέα για το βιβλίο που θα ασχολείται με την προώθηση των Ελλήνων συγγραφέων στο εξωτερικό και τη διάχυση του έργου τους, ενός φορέα που θα δίνει κίνητρα για επιχορήγηση μεταφράσεων από τα ελληνικά, κρίνεται αν μη τι άλλο απαραίτητη.
– Ποιος συγγραφέας ή ποιο βιβλίο των τελευταίων ετών πιστεύετε ότι θα μπορούσε να μεταφραστεί σε ξένη γλώσσα;
Μεταφράζονται ήδη. Αναφέρω χαρακτηριστικά από τα πιο πρόσφατα το μυθιστόρημα της Σοφίας Νικολαΐδου Χορεύουν οι ελέφαντες που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ και το οποίο πραγματεύεται, με μυθιστορηματικό τρόπο, τη διαβόητη υπόθεση Πολκ και, κυρίως, τη δίκη και την καταδίκη του Στακτόπουλου, ενός ανθρώπου που του αποδόθηκε ο φόνος του Αμερικανού δημοσιογράφου, για να κουκουλωθεί το έγκλημα που συντάραξε τη χώρα.
Αλλά και ο Γραφικός Χαρακτήρας του Νίκου Παναγιωτόπουλου, μια συλλογή διηγημάτων που κινούνται ανάμεσα στη μυθοπλασία και το memoir, διερευνώντας τα όρια της μνήμης, το οποίο μεταφράστηκε και εκδόθηκε στα ολλανδικά.
– Ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που επιτρέπουν λόγου χάρη σε έναν Ιρακινό, τον Αχμέντ Σαντάβι, να γίνει υποψήφιος για Booker και δεν ισχύουν για έναν Έλληνα; Αναφέρω το Ιράκ με τη λογική ότι έχει μια επίσης δύσκολη γλώσσα, δεν έχει καμία σταθερή οικονομία κτλ.
Το βασικό χαρακτηριστικό είναι να έχει μεταφραστεί το έργο του στα αγγλικά. Η θεματολογία του να μην περιορίζεται μόνο σε τοπικού ενδιαφέροντος ζητήματα. Και φυσικά ισχύουν όσα είπαμε στην ερώτηση 2.
– Πιστεύετε ότι η έννοια του συλλογικού τραύματος που είναι ακόμα νωπή σε πολλές χώρες του κόσμου τους γεμίζει με αφηγήσεις παγκόσμιας δυναμικής, ενώ οι δικές μας μνήμες φθίνουν; Το αναφέρω αυτό διότι και ο Λάζλο Κρασναχορκάι και η Όλγκα Τόκαρτσουκ και η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, τρεις συγγραφείς με τρομερή απήχηση, μιλούν για τα τραύματα των εθνών τους.
Η ελληνική λογοτεχνική παραγωγή δεν έχει αφήσει εκτός των δικά της τραύματα. Κάθε άλλο. Η ελληνική λογοτεχνία κατεξοχήν έχει ασχοληθεί και συνεχίζει μέχρι και σήμερα να ασχολείται με τα συλλογικά μας τραύματα: προσφυγιά, ξεριζωμός, μικρασιατική καταστροφή, Εμφύλιος, περιπέτεια της ελληνικής αριστεράς. Ακόμα και για την περίοδο που διανύουμε, την περίοδο της Κρίσης, έχουν γραφτεί βιβλία, όπως το βραβευμένο Πέρασμα του Κωνσταντίνου Τζαμιώτη που ασχολείται με το προσφυγικό.
Θα έλεγα μάλιστα ότι η «υπερ-συσσώρευση μνήμης» αποτέλεσε τροχοπέδη για την ελληνική λογοτεχνία και την εμπόδισε να αναμετρηθεί με το παρόν – αν και διαφαίνεται ότι αυτό αλλάζει τα τελευταία χρόνια.
– (Σε συνέχεια της από πάνω ερώτησης) Υπάρχει μια δεξαμενή θεματικών που δεν έχει εκμεταλλευτεί πλήρως η σύγχρονη αφήγηση;
Οι συγγραφείς μιλούν για τα θέματα που τους αφορούν και ξυπνούν την έμπνευσή τους και όχι το αντίστροφο. Αλλιώς δεν μιλάμε για λογοτεχνία.
* Στις νέες αφίξεις ελληνικής λογοτεχνίας που θα βρεις στο Μεταίχμιο, ξεχωρίζουν τα:
Η αναζήτηση, Η ανατροπή, Η αναλαμπή, Τριλογία του Νίκου Θέμελη
Ελαφρά Ελληνικά Τραγούδια του Αλέξη Πανσέληνου
Υπό το κράτος του τρόμου του Τάσου Καλούτσα