Οι αρχαιολόγοι συνηθίζουν να λένε ότι τίποτα στην ελληνική γη δεν είναι όπως φαίνεται. Οι αρχαιολογικές εκπλήξεις που κρύβει το υπέδαφος και δη αυτό της Αττικής μοιάζουν με τα κομμάτια ενός αχανούς παζλ που έχει αρχή, μέση, αλλά όχι και τέλος.
Τα ευρήματα που έχουν έρθει στο φως της επιφάνειας είναι εν αφθονία, κανείς όμως δεν μπορεί να γνωρίζει τι εύρους αρχαιολογικός πλούτος εξακολουθεί να βρίσκεται κάτω από τα πόδια μας. Ανά τακτά χρονικά διαστήματα οι αρχαιολόγοι βρίσκονται μπροστά σε συγκλονιστικές ανακαλύψεις που προκαλούν παγκόσμια αίσθηση.
Μία από αυτές της τελευταίας δεκαετίας στον ελληνικό χώρο – που το 2016 εντάχθηκε στη λίστα του περιοδικού «Archaeology» με τα 10 σπουδαιότερα ευρήματα απ’ όλον τον κόσμο – είναι οι «Δεσμώτες του Φαλήρου».
Η περίφημη Νεκρόπολη του Φαλήρου ανασκάπτεται κατά τμήματα και κατά περιστάσεις από το 1911. Από το καλοκαίρι του 1915 κιόλας, πλήθος Αθηναίων συνέρρεε στο Φάληρο για να δει έναν ομαδικό τάφο με σκελετούς δεμένους πάνω σε σανίδες με μεταλλικές πέδες, ως αποτέλεσμα της ανασκαφής του Ευστράτιου Πελεκίδη.
Επρόκειτο για ένα πολυάνδριο ατόμων που είχαν εκτελεστεί με τη μέθοδο του αποτυμπανισμού, ένα είδος βασανιστηρίου που προσομοιάζει στη σταύρωση. Από τους τρεις τρόπους με τους οποίους εκτελούνταν οι κατάδικοι στην Αρχαία Αθήνα (πόση κώνειου και κατακρημνισμός οι δύο), ο αποτυμπανισμός ήταν ο πιο φριχτός. Ο γυμνός μελλοθάνατος, ξαπλωμένος σε σανίδα (που ονομαζόταν «τύμπανο»), καθηλωνόταν σε αυτήν με πέντε κλοιούς, στα τέσσερα άκρα και στο λαιμό. Η σανίδα στηνόταν όρθια και στερεωνόταν στο έδαφος έτσι ώστε ο κατάδικος να κρέμεται. Ακολουθούσε είτε ο λιθοβολισμός τους, είτε η εγκατάλειψη τους, χωρίς παροχή νερού ή τροφής μέχρι να ξεψυχήσουν. Το εύρημα αφορούσε τους σκελετούς 17 ανθρώπων, που σύμφωνα με τον σπουδαίο αρχαιολόγο της εποχής, Αντώνιο Κεραμόπουλο, ήταν κατά πάσα πιθανότητα πειρατές.
Σχεδόν έναν αιώνα μετά, το 2012, ξεκινούν οι σωστικές ανασκαφές στο χώρο του παλιού Ιππόδρομου, όπου επρόκειτο να ανεγερθούν η καινούργια Λυρική Σκηνή και η Εθνική Βιβλιοθήκη από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Στο τεράστιο οικόπεδο εντοπίζονται τμήματα της Φαληρικής Νεκρόπολης που καλύπτουν σχεδόν μια περίοδο τεσσάρων αιώνων (8ος-4ος αι. π.Χ.) με χιλιάδες ταφές διαφόρων ειδών, όλες εντεταγμένες στην κατηγορία των επονομαζόμενων «βιαιοθανάτων», που αφορούσαν αιχμαλώτους, είτε ποινικούς. Στη Φαληρική Νεκρόπολη οι κατάδικοι έχουν ταφεί με ατιμωτικό τρόπο, π.χ. δεμένοι χειροπόδαρα ή με το πρόσωπο προς το έδαφος.
Ο ομαδικός τάφος με τους 80 δεσμώτες, τοποθετημένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, ήρθε στο φως το Μάρτιο του 2016, μέσα στο χώρο του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Οι 80 κακούργοι δεν είχαν καταδικαστεί μόνο σε βασανιστικό θάνατο, αλλά περίπου οι μισοί εξ’ αυτών και σε κυριολεκτικά αιώνια δεσμά: φορώντας χειροπέδες, «είδαν» ξανά το φως το 2016 αφού εξέτισαν ποινή… σχεδόν τριών χιλιετιών.
Από την ομαδική ταφή των 80 ανδρών έχει καθαριστεί το 50% και φαίνεται ότι είναι νέοι, καλοζωισμένοι, με άριστη οδοντοφυΐα, και εκ πρώτης όψεως δεν έχουν κατάγματα στα οστά. Ένας μόνο, είχε αιχμή βέλους καρφωμένη στον ώμο και η εξήγηση είναι ότι ίσως είχε αιχμαλωτιστεί. Πιθανόν ο θάνατος επήλθε από βαρύ χτύπημα στο κεφάλι.
Η εκτέλεση των Δεσμωτών, σύμφωνα με τα έως τώρα δεδομένα, έγινε επί τόπου και τα άτομα ετάφησαν αλυσοδεμένα μεταξύ τους σε τρεις συστάδες. Η πρώτη σειρά αποτελείται από δύο ομάδες δεσμωτών, η μία στη συνέχεια της άλλης. Στην πρώτη ομάδα, η στάση του σώματος διαφέρει και οι σκελετοί φέρουν ακόμα τα μεταλλικά δεσμά τους, ενώ τα άτομα της δεύτερης ομάδας εναποτέθησαν στο σημείο δεμένα πισθάγκωνα, χωρίς ωστόσο να φέρουν μεταλλικά δεσμά. Χωρίς μεταλλικά δεσμά σώζονται και οι δεσμώτες της δεύτερης συστάδας, ενώ στην τρίτη συστάδα οι σκελετοί φέρουν σιδηρά δεσμά στους καρπούς των χεριών τους.
Το εύρημα χρονολογείται στην ταραχώδη περίοδο του β’ μισού του 7ου αι. π.Χ., που ήταν γεμάτη εξεγέρσεις και επαναστάσεις μεταξύ οπαδών των αριστοκρατών και επίδοξων ανατροπέων. Η εποχή θανάτωσής τους υποδηλώνει ότι απέτυχε η απόπειρα τους να αποκτήσουν την πολιτική πρωτοκαθεδρία, ενδεχομένως ως οπαδοί του Ολυμπιονίκη και επίδοξου τύρρανου Κύλωνα.
Στη νεκρόπολη του Φαλήρου ο όγκος των ευρημάτων είναι τεράστιος. Έχουν ανακαλυφθεί συνολικά 1.069 ταφές. Οι 587 είναι διανοιγμένες στο έδαφος σαν λάκκοι, οι 358 είναι ταφές βρεφών και νηπίων μέσα σε αγγεία (εγχυτρισμοί), και οι 88 είναι ταφικές πυρές. Επιπλέον αυτών, έχουν ανακαλυφθεί 11 ταφές σε λάρνακες, 9 κιβωτιόσχημοι τάφοι και 15 ταφές ζώων.
Κάτω από τον χώρο που αποτελεί σύμβολο της τέχνης και του Πολιτισμού, ανακαλύφθηκε ένα μακάβριο μνημείο βαρβαρότητας, στο απόλυτο κοντράστ των δύο άκρων της ανθρώπινης φύσης.