Δεν είναι απλώς ένα ποτάμι. Είναι καθημερινή πηγή ζωής για εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους στη Νότια Ασία και ως τέτοια λατρεύεται θρησκευτικά. Εδώ και αιώνες, ο Γάγγης και οι παραπόταμοί δίνουν πνοή μία σε από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη. Στις περιοχές της Πεδιάδας του Γάγγη στην Ινδία και του Δέλτα του Γάγγη στο Μπανγκλαντές κατοικούν πάνω από 650 εκατομμύρια άνθρωποι. Στον ποταμό στηρίζεται το ένα τέταρτο των αποθεμάτων γλυκού νερού της Ινδίας, καθώς και μεγάλο μέρος της αγροτικής και οικονομικής της παραγωγής.
Από τις χιονισμένες κορυφές των Ιμαλαΐων μέχρι τα νερά του Κόλπου της Βεγγάλης, ο ποταμός έρεε αγέρωχα, ποτίζοντας εποχές, γενιές, θρησκείες και αυτοκρατορίες.
Όχι όμως πια. Πλέον το – θεϊκό για τους Ινδούς – ποτάμι έχει μπει σε μια περίοδο παρακμής, η οποία εξελίσσεται με ραγδαίο ρυθμό τα τελευταία χρόνια. Για πρώτη φορά στην ιστορία, η ροή του Γάγγη υποχωρεί με τόση ταχύτητα που οι επιστήμονες δυσκολεύονται να εξηγήσουν πλήρως τι ακριβώς συμβαίνει.
Η κλιματική κρίση, η αστάθεια των μουσώνων, η υπερβολική άντληση νερού και τα αλλεπάλληλα φράγματα ωθούν έναν από τους πιο εμβληματικούς ποταμούς του κόσμου στα όρια της κατάρρευσης, με συνέπειες που απειλούν την τροφή, το πόσιμο νερό και την ίδια την επιβίωση εκατομμυρίων ανθρώπων.
Μια νέα έρευνα ανασυνθέτει δεδομένα που φτάνουν πίσω 1.300 χρόνια και αποκαλύπτει κάτι εξαιρετικά ανησυχητικό: οι σοβαρότερες ξηρασίες στη λεκάνη του Γάγγη δεν καταγράφηκαν σε κάποιες μακρινές εποχές του παρελθόντος, αλλά μέσα στα τελευταία τριάντα χρόνια. Και αυτές οι αλλαγές ξεπερνούν κάθε φυσικό εύρος κλιματικής μεταβλητότητας.
Αλλαγές που είναι πια ορατές με γυμνό μάτι. Ολόκληρες διαδρομές του ποταμού που άλλοτε είχαν σταθερή ροή, στεγνώνουν κάθε καλοκαίρι. Σκάφη που κάποτε διέπλεαν τις όχθες της Βεγγάλης, του Μπιχάρ και του Αλλαχαμπάντ, τώρα καθηλώνονται σε αβαθή νερά. Υδροφόροι ορίζοντες που εξυπηρετούσαν οικογένειες για γενιές, έχουν σχεδόν αδειάσει. Και τα κανάλια άρδευσης — κάποτε η ραχοκοκαλιά της γεωργίας — σταματούν πολύ νωρίτερα από το παρελθόν.
Στην καρδιά αυτής της κρίσης βρίσκονται τα Ιμαλάια. Ο παγετώνας Γκανγκότρι, που αποτελεί τη βασική πηγή του ποταμού, έχει υποχωρήσει σχεδόν ένα χιλιόμετρο σε λιγότερο από δύο δεκαετίες. Το φαινόμενο δεν είναι μεμονωμένο: σε ολόκληρη την οροσειρά, η άνοδος της θερμοκρασίας επιταχύνει τη λειώση των πάγων. Αρχικά αυτή η διαδικασία προκαλεί ξαφνικές πλημμύρες από παγετωνικές λίμνες, αλλά μακροπρόθεσμα οδηγεί στην εξάντληση του διαθέσιμου νερού, ειδικά κατά τις ξηρές περιόδους του χρόνου.
Όπως όμως δείχνουν τα τελευταία δεδομένα, δεν είναι μόνο η φύση υπεύθυνη. Η ανθρώπινη δραστηριότητα επιτείνει δραματικά το πρόβλημα. Η ανεξέλεγκτη άντληση υπόγειων υδάτων έχει οδηγήσει τη λεκάνη του Γάγγη και του Βραχμαπούτρα σε επικίνδυνη εξάντληση. Οι υπόγειοι υδροφορείς υποχωρούν κάθε χρόνο κατά 15–20 χιλιοστά, ενώ τα εναπομείναντα αποθέματα σε πολλές περιοχές είναι ήδη επιβαρυμένα με αρσενικό και άλλες τοξικές ουσίες, θέτοντας σε κίνδυνο την υγεία εκατομμυρίων ανθρώπων.
Την ίδια στιγμή, μεγάλα φράγματα, όπως εκείνο του Farakka, έχουν περιορίσει σημαντικά τη φυσική ροή του Γάγγη προς το Μπανγκλαντές, ειδικά κατά την ξηρή περίοδο. Η συνέπεια είναι να αλατώνεται η γη, να αποδυναμώνονται τα οικοσυστήματα και να κινδυνεύει πλέον σοβαρά και το οικολογικά πολύτιμο δάσος των Σουνταρμπάνς, το μεγαλύτερο ενιαίο σύστημα μαγγροβίων στον κόσμο. Παράλληλα, μικρότεροι ποταμοί στην ευρύτερη περιοχή εξαφανίζονται κάθε καλοκαίρι, αφήνοντας χωριά χωρίς πόσιμο νερό και χωρίς δυνατότητα άρδευσης.
Οι ειδικοί προειδοποιούν πως, χωρίς ριζικές αλλαγές, οι επιπτώσεις θα είναι τρομακτικές: μέσα στις επόμενες δεκαετίες, εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι ενδέχεται να βρεθούν αντιμέτωποι με ελλείψεις τροφίμων και πόσιμου νερού.
Η διάσωση του ποταμού απαιτεί συντονισμένη δράση και κοινή πολιτική βούληση. Οι μεμονωμένες πρωτοβουλίες δεν αρκούν. Χρειάζεται ένα σχέδιο που θα περιορίσει τη σπατάλη υπόγειων υδάτων, θα θεσπίσει ελάχιστες οικολογικές ροές για την επιβίωση του ποταμού και θα ενισχύσει τη διεθνή συνεργασία μεταξύ Ινδίας, Μπανγκλαντές και Νεπάλ. Τα κλιματικά μοντέλα οφείλουν πλέον να λαμβάνουν υπόψη όχι μόνο τη βροχόπτωση, αλλά και την ανθρώπινη δραστηριότητα, από την άρδευση μέχρι τα φράγματα.
Πάνω απ’ όλα, όμως, απαιτείται κάτι βαθύτερο: μια νέα κουλτούρα συμμετοχής και ευθύνης. Οι τοπικές κοινότητες πρέπει να έχουν λόγο στη διαχείριση του ποταμού, γιατί ο Γάγγης δεν είναι απλώς ένας φυσικός πόρος. Είναι η ψυχή μιας ολόκληρης περιοχής, σύμβολο ζωής και πολιτισμού. Αν δεν προστατευτεί τώρα, ίσως σε λίγες γενιές να μιλούν για αυτόν όπως μιλάμε εμείς για χαμένες λίμνες και ξεχασμένους πολιτισμούς.