Εάν κάτι μας διδάσκει η Ιστορία είναι πως έχει την τάση να επαναλαμβάνεται. Ή πιο σωστά, επειδή τίποτα δεν μπορεί να συμβεί ακριβώς το ίδιο σε βάθος πολλών ετών, ότι αυτά που μας κληρονομεί το παρελθόν αφήνουν ένα αποτύπωμα. Το πώς εμείς, οι σύγχρονοι δηλαδή, το «εισπράττουμε», εάν δηλαδή μαθαίνουμε από τα λάθη των παλαιότερων ή τα… γράφουμε στα παλιά μας τα παπούτσια, είναι η ουσία της συζήτησης. Και έχει αποδειχθεί πλειστάκις. Σε διάφορες κατηγορίες. Όπως για παράδειγμα στην οικονομία.
Εδώ θα σου μιλήσουμε για (το τι συνέβη) λίγο πριν από το κραχ του 1929, στις ΗΠΑ. Για τότε που τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων που άρχισαν, δειλά δειλά αρχικά, να γράφουν για κάτι μεγάλο που έρχεται, για κάτι διόλου ωραίο. Και όμως οι περισσότεροι κοιμόντουσαν τον ύπνο του δικαίου, ούτε που φανταζόντουσαν πως κάτι άσχημο μπορεί να ξημερώσει. Επί σειρά μηνών, ο δείκτης Dow Jones έσπαγε το ένα ρεκόρ μετά το άλλο, γεμίζοντας τις τσέπες των παικτών του Χρηματιστήριου. Κάποιοι πίστεψαν πως είχαν βρει «λεφτόδεντρο» και ότι δεν υπήρχε τρόπος να σταματήσει ποτέ αυτό. Σίγουρος πλουτισμός, έλεγαν, οι ανυποψίαστοι – και αφελείς όπως αποδείχτηκε – μικροεπενδυτές.
Ακόμα λοιπόν και όταν άρχισαν οι πρώτοι ψίθυροι, οι πρώτες προειδοποιήσεις όπως εκείνη του οικονομολόγου Ρότζερ Μπάμπσον («κάποτε θα γίνει μεγάλο κραχ»), το αυτί των περισσότερων δεν ίδρωσε καν, αρκετοί γελούσαν μάλιστα ειρωνικά. Μέχρι την ημέρα εκείνο που οι New York Times το είπαν όσο πιο ανοιχτά και ξεκάθαρα γινόταν: «Οι μετοχές θυμίζουν φούσκα — αυξάνονται οι φόβοι για διορθώσεις». Το ίδιο και η Wall Street Journal, πιο κεκαλυμμένα: «Σταματά η ανοδική ορμή;». Το ημερολόγιο έγραφε 29 Σεπτεμβρίου 1929 και ήταν η πρώτη φορά που η αισιοδοξία που κυριαρχούσε επί μακρόν δεχόταν τέτοια πλήγμα. Έστω στα λόγια.
Οι άνθρωποι της αγοράς, θορυβήθηκαν. Όχι (ακόμα και) οι απλοί παίκτες, που είχαν κάνει το λάθος να πιστέψουν πως τίποτα δεν μπορεί να (τους) πάει στραβά. Χιλιάδες μικροεπενδυτές είχαν «μπει» με δανεικά χρήματα, αγοράζοντας με πίστωση. Οι λεγόμενοι λογαριασμοί περιθωρίου (margin accounts) υπόσχονταν κάτι απλό: με ελάχιστα δικά σου κεφάλαια, μπορούσες να κατέχεις πολλαπλάσια μετοχές. Σε κατάσταση άνθισης, έτσι ακριβώς συμβαίνει. Όχι όμως σαν αρχίσει η ελεύθερη πτώση.
Εκείνη την ημέρα, την 29η Σεπτεμβρίου, δεν συνέβη κάτι κακό. Αλλά πολλοί θεωρούν αυτή ως την ημερομηνία έναρξης της περιόδου του κραχ. Γιατί ακριβώς άλλαξε τη ψυχολογία του κόσμου και το σαράκι της αμφιβολίας άρχισε να κατατρώει την πίστη στην αιώνια άνοδο. Λίγο λίγο και σταδιακά πολύ θα έσβηνε το χαμόγελο των ανθρώπων, εξωθώντας εν τέλει πολλούς στην απελπισία του «τα έχασα όλα και έμεινα στον άσο».
Σύντομα η νευρικότητα αποτυπώθηκε στην καθημερινότητα. Τα επιτόκια ανέβηκαν, κάνοντας το δανεισμό πολύ πιο ακριβό. Οι πιο διορατικοί αρχίζουν να ρευστοποιούν, χωρίς να το φωνάζουν. Οι υπόλοιποι, οι περισσότεροι, έκαναν το λάθος να πιστέψουν πως το πάρτι δεν τελειώνει. Ένα μήνα αργότερα, η Μαύρη Πέμπτη της 24ης Οκτωβρίου και η Μαύρη Τρίτη της 29ης Οκτωβρίου θα κάνουν σμπαράλια την αγορά. Η λέξη «κραχ» θα γίνει γνωστή σε όλους με τον πλέον άσχημο τρόπο και η Αμερική θα εισέλθει στη δεκαετία της λεγόμενης Μεγάλης Ύφεσης. Η φούσκα είχε σκάσει…
Σήμερα, σχεδόν έναν αιώνα μετά, τίποτα από όλα αυτά δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει. Σάμπως εμείς εδώ δεν τα ζήσαμε, στο πετσί μας, αρχής γενομένης από το 2008; Νομίζαμε πως ζούσαμε στη χώρα της αφθονίας και του «συνεχώς παραπάνω» μέχρι που προσγειωθήκαμε ανώμαλα, σαρωτικά. Χρεοκοπία, ΔΝΤ και μία πληγή που ακόμα παραμένει ανοιχτή. Όμως συχνά μοιάζει να μην έχουμε μάθει από τα λάθη μας. ΟΚ, ανθρώπινο να θέλουμε να ξεχνάμε τα άσχημα, αλλά είναι πολύ πρόσφατο αυτό που συνέβη για να το αγνοούμε. Το κραχ του 1929 ήταν η πρώτη ρωγμή εμπιστοσύνης στη σχέση των ανθρώπων με το καπιταλιστικό σύστημα. Το οποίο εγγενώς περιέχει τη δημιουργία κρίσεων. Κατά κανόνα, τις ξεπερνάει αναίμακτα, αλλά από καιρό σε καιρό έρχεται ένα χτύπημα που μπορεί να διαλύσει την οικονομία.
Κάποιοι υποστηρίζουν πως τα crypto και η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσαν να είναι η επόμενη μεγάλη φούσκα του αύριο. Πάντως όλα θα ξεκινήσουν, αν ξεκινήσουν, από ένα ψίθυρο. Με την ευχή αυτός να μην γίνει κραυγή…