«Τι κάνετε μωρέ τόση ώρα, λύνετε το κυπριακό;». Μια διαδεδομένη έκφραση στην καθομιλουμένη σε περιπτώσεις που κάποιοι, κάπως, κάποτε αργούν να καταλήξουν κάπου σε μια συζήτηση, διαδικασία. Ακόμα και ειπωμένη σε χαλαρό πλαίσιο δεν παύει να συμπυκνώνει το μέγεθος της δυσκολίας. Την αποτυχία, σε βάθος πολλών ετών, να διευθετηθεί η επίλυση του λεγόμενου κυπριακού ζητήματος. Μια φορά μόνο φτάσαμε πραγματικά πολύ κοντά στην επίλυση. Με το περίφημο «σχέδιο Ανάν». Πέρασαν κιόλας 20 χρόνια…
Ήταν ένα σχέδιο συμφωνίας μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων με τη μεσολάβηση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Έφερε το επώνυμο του τότε γενικού γραμματέα του ΟΗΕ, Κόφι Ανάν. Ο Γκανέζος διπλωμάτης το είχε θαρρείς πάρει προσωπικά να φέρει τις δύο πλευρές σε ένα κοινό τόπο.
Το σχέδιο συμφωνίας που προτάθηκε στους πολίτες της Κυπριακής Δημοκρατίας και στους κατοίκους των Κατεχομένων (οι περισσότεροι έποικοι και απόγονοί τους, ελάχιστοι βέροι Τουρκοκύπριοι έχουν απομείνει) σε ξεχωριστά δημοψηφίσματα ήταν το 5ο κατά σειρά από τα σενάρια που είχαν δουλευτεί.
Οι διαδικασίες είχαν ξεκινήσει με ζυμώσεις και συζητήσεις ανάμεσα στον τότε πρόεδρο της Κύπρου Γλαύκο Κληρίδη του Δημοκρατικού Συναγερμού (της Δεξιάς δηλαδή) και τον επικεφαλής του ψευδοκράτους Ραούφ Ντενκτάς. Όταν πάντως έφτασε η ώρα του δημοψηφίσματος, στην Κυπριακή Δημοκρατία πρόεδρος ήταν πλέον ο Τάσσος Παπαδόπουλος του κεντρώου ΔΗΚΟ, κυβερνώντας με τη στήριξη του αριστερού ΑΚΕΛ.
Τι προέβλεπε το σχέδιο Ανάν; Τη δημιουργία ενός κρατικού μορφώματος με το όνομα «Κύπρος» που θα ήταν και Ομοσπονδία και Συνομοσπονδία. Ένα περίεργο και καινοφανές μείγμα παγκοσμίως που είχε ξεπατικώσει στοιχεία από τα συντάγματα Βελγίου και Ελβετίας.
Στην ουσία θα ήταν σαν 2 κράτη σε 1. Με χαλαρή σύνδεση μεταξύ τους κυρίως σε διεθνές επίπεδο, με εναλλασσόμενη προεδρία σε κεντρικό επίπεδο και μια βουλή μοιρασμένη με βάση τον πληθυσμό. Πολλά σημεία πάντως όσον αφορά το πώς θα παίρνονταν οι αποφάσεις, ειδικά στη δυνατότητα για βέτο, ήταν ομιχλώδη, πολύπλοκα και μη λειτουργικά. Προβλεπόταν και διεθνής διαιτησία για τις περιπτώσεις που τα πράγματα θα κολλούσαν σε διαφωνίες.
Η ώρα της κάλπης ήταν πολλαπλά ιστορική. Στις 24 Απριλίου του 2004, μια εβδομάδα δηλαδή πριν από την ημερομηνία που η Κύπρος θα γινόταν επίσημα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Στην Ελλάδα σθεναρά υπέρ του Σχεδίου Ανάν ήταν ο Γιώργος Παπανδρέου ως υπουργός Εξωτερικών και η κυβέρνηση Σημίτη. Αλλά στις 7 Μαρτίου του 2004, η ΝΔ ανέβηκε αντί του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία. Πρωθυπουργός ορκίστηκε ο Κώστας Καραμανλής, με τον Πέτρο Μολυβιάτη να αναλαμβάνει το χαρτοφυλάκιο των Εξωτερικών. Η νέα γαλάζια κυβέρνηση, εν αντιθέσει με τους προκατόχους της, ήταν αρνητική στο σχέδιο.
Στην Κύπρο το θερμόμετρο της πολιτικής αντιπαράθεσης είχε χτυπήσει κόκκινο. Ο Δημοκρατικός Συναγερμός του Νίκου Αναστασιάδη ήταν υπέρ, ακολουθώντας την κληρονομία του τέως τότε προέδρου Κληρίδη. Πολλοί πάντως και εντός του κόμματος ήταν κατά, κάτι που τελικά οδήγησε σε διάσπαση και μετέπειτα σε μια βαθιά και μακρά περίοδο εσωστρέφειας της Δεξιάς στην Κύπρο.
Το ΑΚΕΛ ήταν επίσης διχασμένο. Στην αρχή η ηγεσία του έκλινε προς το «ναι» για να αλλάξει τελικά άρδην πορεία ελπίζοντας πως το «όχι» θα οδηγούσε σε ένα νέο σχέδιο, καλύτερο από το προηγούμενο. Μόνο που τελικά ήταν “take it or leave it”. Κατά του σχεδίου ήταν το κυβερνών ΔΗΚΟ και η ΕΔΕΚ του Βάσου Λυσσαρίδη.
Το διάγγελμα του Τάσσου Παπαδόπουλου, 17 ημέρες πριν από το δημοψήφισμα, ήταν ιστορικό. Με βουρκωμένα μάτια και τρεμάμενη φωνή κάλεσε τους συμπατριώτες του να απορρίψουν το σχέδιο Ανάν. «Παρέλαβα κράτος, διεθνώς αναγνωρισμένο. Δεν θα παραδώσω κοινότητα, χωρίς δικαίωμα λόγου διεθνώς, και σε αναζήτηση κηδεμόνα. Και όλα αυτά έναντι κενών και παραπλανητικών προσδοκιών, δήθεν ότι η Τουρκία θα τηρήσει τις δεσμεύσεις της», είπε στο πιο δυνατό σημείο της ομιλίας του.
Το σημείο καμπής. Ως τότε η τάση της κοινής γνώμης ήταν υπέρ του «ναι». Το διάγγελμα άλλαξε τα πάντα. Στις 24/4 ο κυπριακός λαός με συμμετοχή που άγγιξε το 90% απέρριψε το Σχέδιο με το εκκωφαντικό 75,8%. (313.704 Όχι, 99.976 «Ναι» και 14.907 Λευκά / Άκυρα). Την ίδια ώρα περί το 65% των Τουρκοκύπριων έλεγε «ναι» επειδή έτσι ήλπιζαν πως θα πάψουν να βρίσκονται σε καθεστώς διεθνούς απομόνωσης.
Ήταν το τέλος του σχεδίου Ανάν. Νέα προσπάθεια δεν έγινε ποτέ παρότι χρησίμευσε ως βάση σε μετέπειτα χάρτες εργασίας. Το 2017 υπήρξε μια ελπιδοφόρα προσέγγιση μεταξύ των δύο πλευρών και όσοι γνωρίζουν βεβαιώνουν ότι βρεθήκαμε κοντά στη λύση του κυπριακού στο Κραν Μοντανά της Ελβετίας. Τελικά και οι δύο πλευρές φοβήθηκαν να κάνουν το τελευταίο βήμα και οδηγηθήκαμε σε φιάσκο. Από τότε, δεν έχει συμβεί το παραμικρό προς την κατεύθυνση της διευθέτησης του ζητήματος.
20 χρόνια μετά το Σχέδιο Ανάν και 50 από την εισβολή της Τουρκίας στο βόρειο μέρος του νησιού, η Κύπρος παραμένει διαιρεμένη και κατά το ήμισυ κατέχομενη. Κάποια θετική εξέλιξη δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα, ειδικά καθώς οι Τουρκοκύπριοι δεν μιλούν πλέον για τίποτα άλλο πέραν «δύο κρατών» και αναγνώριση του ψευδοκράτους κάτι που προφανώς δεν μπορεί να γίνει δεκτό από τους Ελληνοκύπριους. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει το μέλλον τι θα φέρει, αλλά με την απόρριψη του Σχεδίου Ανάν μοιάζει σαν να χάθηκε η τελευταία ευκαιρία κοινώς αποδεκτής και βιώσιμης λύσης.