Αν παρακολουθείς καθόλου τις συνεντεύξεις που κάνουμε, θα έχεις καταλάβει ότι το κίνητρο μας γεννιέται από μια στιγμή. Γεννιέται από ένα γεγονός που καταλήγει να ανάγεται σε κανόνα. Κι ευτυχώς μέχρι τώρα δεν έχει διαψευστεί κανένας κανόνας. Ευτυχώς δεν διαψεύστηκε ούτε τώρα. Ο Θάνος Παπακωνσταντίνου έχει μια τόσο στεντόρεια και μελωδική οπτική γύρω από το θέατρο που υφαρπάζει την πραγματικότητα που αντικρύζουν τα μάτια σου κάθε φορά. Ο θεατής του παραδίδεται και υπεισέρχεται σε έναν κυκεώνα συνταρακτικών ήχων.
Ο Θάνος Παπακωνσταντίνου είναι ένας από τους νέους σκηνοθέτες της θεατρικής σκηνής και αποτελεί μια τόσο φοβερή, τόσο σημαντική φωνή του θεάτρου που οποιοσδήποτε τραγικός ποιητής της αρχαιότητας θα του υποκλινόταν. Αυτό όμως δε μπορεί να γίνει οπουδήποτε. Σε λίγες μέρες ετοιμάζεται να επισκεφτεί την Επίδαυρο, εκεί όπου θα ανέβει παράσταση του για πρώτη φορά. Εκεί όπου θα διεκδικήσει το νοητό χειροκρότημα των αρχαίων. Όχι με την έννοια της επιβράβευσης, αλλά με την καθαρά συμβολική έννοια.
Η Ηλέκτρα είναι μια παράσταση που μοιάζει να έρχεται ως φυσικό επακόλουθο. Ο Θάνος Παπακωνσταντίνου συνδιαλέγεται μαζί της με την ίδια ηθική και τις ίδιες επιθυμίες που αντάλλαξε στο παρελθόν με άλλους ήρωες του.
Έχοντας στην καρδιά του όλη την αγωνία για το τελικό αποτέλεσμα, ο Θάνος Παπακωνσταντίνου μας μίλησε για τα συναισθήματα του, για το πως θα αγγίξει την ιστορία της Ηλέκτρας, αλλά και γενικά για τον ζωτικό χώρο του ελληνικού θεάτρου.
Πριν απορροφηθείς από τον σαγηνευτικό τρόπο που εκφέρει τα λόγια, μάθε μερικά πράγματα για εκείνον. Μένει στου Γκύζη. Τα Εξάρχεια είναι το στέκι του. Η πρώτη του παράσταση ήταν το 2012. Αγαπημένοι του δημιουργοί Έλληνες είναι ο Τερζόπουλος και ο Παπαϊωάννου. Από το εξωτερικό είναι ο Μπομπ Ουίλσον, ο Καστελούτσι, η Πίνα Μπάους.
Τώρα, ο Θάνος Παπακωνσταντίνου είναι αποκλειστικός σου συνομιλητής.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: Ο Θάνος Παπακωνσταντίνου, η Επίδαυρος και η Ηλέκτρα
«Είναι δύσκολο κι επειδή δεν έχω κάνει κάτι ξανά σε ανοιχτό χώρο, θέλει μια τελείως διαφορετική διαχείριση. Το βασικό είναι αυτό. Σίγουρα προστίθενται το ίδιο το κείμενο, ο συγκεκριμένος χώρος της Επιδαύρου, το κοινό που περιμένουμε να βρεθεί.
Μου έγινε η πρόταση από τον Στάθη Λιβαθινό, τον διευθυντή του Εθνικού, και είναι μεγάλη τιμή, γιατί δεν είναι αυτονόητο να αναλαμβάνουν τέτοιας κλίμακας παραγωγές άτομα της πιο νέας γενιάς.»
«Η συνέπεια είναι κάτι που με ενδιαφέρει πολύ στη δουλειά μου. Τι θέλω να πω…Εγώ ξεκίνησα το 2012 να κάνω μια έρευνα στο αρχαίο δράμα με το Venison, που ξεκίνησε ο κύκλος μιας τριλογίας με βάση την Ορέστεια του Αισχύλου. Μια αναζήτηση προσωπική που είχε σκοπό να με συνδέσει με κάτι προσωπικό, να βρω έναν κώδικα δηλαδή να συνδεθώ προσωπικά με την αρχαία τραγωδία, που θεωρώ ότι είναι μια από τις σπουδαιότερες συλλήψεις στην ανθρώπινη ιστορία.
Οπότε ξεκίνησε όλη αυτή η διαδικασία για να συνδεθώ με τη συγκεκριμένη τριλογία που ολοκληρώθηκε πέρσι με το Colossus. Η Ηλέκτρα είναι ένα πράγμα που το είχα στο μυαλό μου να ασχοληθώ και να αναζητήσω την επαφή με το κείμενο. Θεωρώ ότι μόνο χτίζοντας μια πορεία συνέπειας μπορείς να καταλάβεις τι θες να κάνεις και να φτάσεις εκεί που θες. Αν φτάνεις ποτέ…»
«Αν το πούμε επιγραμματικά κι απλοϊκά, ένα από τα προτάγματα της αρχαίας σκέψης ήταν να επιτευχθεί η κίνηση από την αγριότητα στην εξημέρωση. Ό,τι κι αν σημαίνει και σε όποιο επίπεδο της πόλης κι αν αναφέρεται. Στην οργάνωση, στο πολίτευμα, στην οικογένεια, μέχρι και στο θεολογικό σύστημα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, από τα σωζόμενα έργα, η γυναίκα είναι συνδυασμένη με την πιο άγρια κατάσταση του ανθρώπου.
Την πιο χθόνια αν θες. Ακριβώς μέσα σε αυτό το πλαίσιο έχει φοβερό ενδιαφέρον για μένα, όχι ως ζήτημα φύλου, αλλά σαν το δίπολο της αγριότητας και της εξημέρωσης. Τόσο στο αρσενικό όσο και στο θηλυκό. Αυτά μόνο ως επίπεδο συμβόλων. Επειδή οι γυναίκες είναι συνδεδεμένες στην αρχαία νόηση και βιολογικά με άλλες λειτουργίες από τους άνδρες. Καθαρά και μόνο σαν σχήμα.»
«Ταλαιπωρήθηκα πάρα πολύ επειδή στις παραστάσεις μου μέχρι τώρα αυτό που με ενδιαφέρει πάρα πολύ είναι η λειτουργία της ψευδαίσθησης, που έχει να κάνει με το χρόνο και με την εικόνα. Και ως σύνθεση και ως αφήγηση μέσα στη σκηνική πράξη. Από τα πρώτα πράγματα που κατάλαβα σκεφτόμενος τον χώρο της Επιδαύρου και την προοπτική μιας παράστασης, είναι ότι, όσο κι αν ακούγεται χαζό, μια τέτοια λογική δεν στέκεται εκεί. Στην Επίδαυρο είναι όλα φανερά. Δε μπορείς να κρύψεις κάτι και να πεις είμαστε αλλού.
Ακόμα και το ότι ο ήλιος είναι ακόμα ψηλά στην αρχή της παράστασης δεν σου επιτρέπει να δημιουργήσεις μια ψευδαίσθηση. Οπότε όλα πρέπει να είναι φανερά. Αυτό μου πήρε λίγο να το καταλάβω, αλλά όταν το κατάλαβα, άρχισαν να ξεκλειδώνουν πράγματα για την παράσταση. Για μένα, ανεξαρτήτως σύλληψης του έργου, ο χώρος είναι καθοριστικός. Για μένα εκεί ξεκίνησε η αναζήτηση και ο χώρος μου εμφάνισε τις λύσεις του.»
«Με ό,τι κι αν έχω ασχοληθεί και πρόκειται να ασχοληθώ, πάντα ξεκινάω με το να προσπαθώ να έχω έναν προσωπικό και ειλικρινή διάλογο με τον συγγραφέα και το έργο. Το πώς ακουμπάει η αφήγηση, η ποίηση σε μένα. Τι καταλαβαίνω εγώ. Μπορεί να ακούγεται απλό, αλλά στην πράξη δεν είναι. Ειδικά με κείμενα που όλοι τα έχουμε δει και τα έχουμε διαβάσει. Ακούγοντας κανείς Ηλέκτρα έχει μια προκατασκευασμένη εικόνα για την οποία το να απομακρυνθείς, ακόμα κι αν στο φινάλε καταλήξεις εκεί, αποτελεί ρίσκο.
Το να αποτινάξεις μια εικόνα ενέχει μεγάλο κόπο. Να καταλάβεις τι περιλαμβάνει αυτή η ιστορία για σένα και να βρεις έναν κώδικα εικαστικό, κινητικό, οπτικό, μουσικό, ώστε να αποδοθεί σε μια αφήγηση που θα είναι συνεπής. Όχι απαραίτητα με τον συγγραφέα. Αλλά με τον τρόπο και το πρίσμα που εσύ ο ίδιος αντιλαμβάνεσαι ένα έργο, έναν χαρακτήρα.»
«Πιστεύω ότι δεν είναι ασφαλές κριτήριο και οδηγός να κινηθείς με βάση τις εντυπώσεις που ίσως προκαλέσεις σε κάποιον. Τουλάχιστον εγώ δεν το μπορώ να το κάνω, γιατί δεν μπορώ να το ελέγξω. Όσο καλά και να προσπαθήσεις να το πετύχεις αυτό, θα ορίζεται από το αποτέλεσμα, την εποχή, τη συγκυρία. Πράγματα που δε μπορείς να ελέγξεις. Το μόνο που θέλω είναι να είμαι επικεντρωμένος σε αυτό που εγώ αντιλαμβάνομαι από το εκάστοτε έργο. Εν τέλει στόχος είναι να υπάρχει συνέπεια.»
«Στην Ηλέκτρα υπάρχει μεν ένα κείμενο, αλλά ο τρόπος που αντιλαμβάνομαι τον λόγο στο συγκεκριμένο ήθος είναι για μένα σαν μουσική. Η προσπάθεια μας σε αυτό το είδος τραγωδίας κινείται κυρίως μουσικά, παρά θεατρικά. Ο ήχος είναι εξαιρετικής σημασίας. Αυτό που έχω προσπαθήσει είναι να αντιμετωπιστεί ο λόγος ως μελωδία, ρυθμός.»
«Στην Ηλέκτρα δεν υπάρχει ξεκάθαρα σωστό δίκαιο. Είναι αυτό της Ηλέκτρας ή το δίκαιο της μάνας; Εκεί που καταλήγει το έργο είναι ότι και οι δύο πλευρές καταλήγουν σε μια αγριότητα. Αυτός είναι ο κοινός τους παρονομαστής. Οι κοινωνικές κατασκευές είναι αδιέξοδες. Στη φύση δεν υπάρχει δικαιοσύνη. Το μεγάλο ζώο θα φάει το μικρό. Δεν υπάρχει ηθικό πρόσημο. Δεν είναι κακό το λιοντάρι και καλή η αντιλόπη.»
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο: Ο Θάνος Παπακωνσταντίνου και το θέατρο
«Είμαι πολύ χαρούμενος για όλη την ομάδα συνεργατών με τους οποίους, τους περισσότερους τουλάχιστον, δουλεύουμε σταθερά μαζί. Τους οφείλω μεγάλη ευγνωμοσύνη. Το ίδιο ισχύει και για την ομάδα ηθοποιών που διαμορφώθηκε σε αυτή την παράσταση. Είναι όλοι τους εξαιρετικοί στο πως έχουν μπει στην ιστορία της Ηλέκτρας. Εγώ ξεκινάω με μια απλή κατεύθυνση.
Φαντάζομαι ένα πρόσωπο για έναν ρόλο. Αλλά όλα γίνονται στην πράξη. Δουλεύοντας σχηματίζονται οι τελικές σου επιλογές. Μπορεί κάτι να το έχω σκεφτεί κάπως, αλλά τυχαίνει να μου μετακινήσει την οπτική κάποιος και να κοιτάξω κάτι νέο που μου φαίνεται πιο σωστό. Εξάλλου, αν έχεις στο θίασο έμπειρους και ικανούς ανθρώπους, είναι αφελές να μην αναζητάς την οπτική τους. Αποτελεί κάτι το ζωογόνο για τον σκηνοθέτη.»
«Το θέατρο είναι εξαιρετικά άμεσο σε σχέση με άλλες μορφές τέχνης. Αυτό που έχει είναι μια χειρονομία εξωστρέφειας στη ρίζα του. Και η αρχαία τραγωδία ακόμα περισσότερο. Είναι μια κατ΄εξοχήν λειτουργία. Αυτό αλλάζει το θέατρο από την ίδια τη ζωή και κάτι που μπορεί να έχει ένα βάρος. Τοποθετείς κάτι σε ένα μικροσκόπιο, μια αρένα και αποκτά μια κατεύθυνση που ανακουφίζει γιατί εξωτερικεύει, ξορκίζει κάτι, παρά επαυξάνει το βάρος. Δεν σε καταπλακώνει στο τέλος.»
«Γνώρισα το θέατρο ως θεατής. Νιώθω πολύ οικεία στον χώρο του θεάτρου. Επειδή ακριβώς προτείνει τη χειρονομία προς τα έξω. Επίσης, δημιουργείται κάθε φορά μια μικρή κοινότητα. Δηλαδή πάλι υπάρχει ως ρίζα αυτή η ομολογία του χειρότερου που διαθέτει ένας άνθρωπος. Το εκθέτεις ενώπιον μαρτύρων και αυτό είναι μια εξαιρετικά μεγάλη ανακούφιση.»
«Το θέατρο μπορεί να έχει τη λειτουργία της απελευθέρωσης της κακής πλευράς και στους θεατές και στους ηθοποιούς. Συμβαίνει. Απλώς πιστεύω ότι αυτό μπορεί να αναπτύξει μια εσωστρέφεια και μια αυτοπάθεια που δεν έχει θέση. Πιστεύω ότι ο καθείς πρέπει να είναι συντονισμένος σε αυτό που έχει να κάνει, να κινηθεί προς αυτό. Όχι να προσπαθήσει να επιλύσει τα θέματα του μέσα στη δουλειά του.»
«Αλλάζει πάρα πολύ η θέαση ως σκηνοθέτης ή άνθρωπος του θεάτρου σε σχέση με το να είσαι θεατής. Είναι μια χαρακτηριστική ιστορία που υπογράφει ο Μαριβόν. Αυτός μιλούσε για τον έρωτα και τον συνέκρινε με μια περιήγηση στην όπερα του Παρισιού. Η όπερα του άρεσε ως είδος και μουσική και απορούσε πως έρχονται και φεύγουν όλοι οι άνθρωποι και τα σκηνικά στη σκηνή. Μέχρι που έκανε μια περιήγηση και είδε ότι όλα αυτά ήταν μια τεχνική υποστήριξη. Μόλις το είδε έχασε τη μισή του χαρά.
Έφυγε αυτή η μυθοποίηση. Πιστεύω ότι χρειάζεται να ξέρεις και τους μηχανισμούς εκ των έσω. Εκεί καταλαβαίνεις τα υλικά σου και πως θα δημιουργήσεις αυτό που θες. Αυτό είναι μια ανάγκη και είναι στο χέρι του καθενός πως θα βρει μια ισορροπία μεταξύ της απομυθοποίησης και της διατήρησης της αθωότητας που έχει ένας ανυποψίαστος θεατής. Μόνο έτσι μπορείς να την δημιουργήσεις την αθωότητα και στον άλλο.»
«Κάποιες φορές δεν είναι απαραίτητη η ειλικρίνεια απ΄όλους τους ανθρώπους. Δεν μας απασχολεί η γνώμη όλων. Ο καθένας μας έχει ανθρώπους στο περιβάλλον του που θέλει να ακούσει την άποψή τους. Όσο κι αν του είναι δύσκολο να την ακούσει και να τη διαχειριστεί. Μου έχει συμβεί να μην είμαι σε θέση να ακούσω ορισμένα πράγματα.
Αλλά εκείνα έκαναν τη δουλειά τους ετεροχρονισμένα. Από κει και πέρα, δεν πιστεύω ότι με το να έχεις μια τάση να καταβαραθρώνεις ό,τι βλέπεις, αντιμετωπίζεις υγιώς κάτι. Πάντα θα υπάρχει κάτι θετικό να πάρεις. Προφανώς και βλέπεις πράγματα που δεν αντέχεις. Αλλά αν εστιάσεις στ΄άσχημα φθείρεσαι. Δεν είναι εύκολο να μην το κάνεις. Αλλά οφείλεις να έρχεσαι σε διάλογο, σε ψύχραιμο διάλογο με το τι λειτουργεί και τι όχι.»
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο: Ο Θάνος Παπακωνσταντίνου και η ροπή του προς το άγριο και το σκοτεινό
«Η έννοια του θανάτου είναι ένα θέμα που με ενδιαφέρει. Δεν είναι κάτι που γίνεται συνειδητά. Υπάρχουν πράγματα που σε τραβάνε και απλά πας. Αν κάτσω και το σκεφτώ τώρα, θα σου πω “ναι, αυτό είναι”. Έχω μεγάλη περιέργεια σε πράγματα που με γοητεύουν. Πέφτω με τα μούτρα και παλεύω να καταλάβω τι είναι. Το άγριο και το σκοτεινό, το απελπισμένο μου ασκεί τεράστια γοητεία. Σαν ένα φυσικό φαινόμενο, σαν μια καταιγίδα που κάθεσαι και την παρατηρείς. Εγώ το παθαίνω με όλα αυτά τα πράγματα.
Είναι ένα ρομαντικό κατάλοιπο αν θες. Μου αρέσει πολύ να το ψάχνω και όπως το σκέφτομαι υπάρχει ξανά μια σύνδεση με την αρχαία τραγωδία. Με την επικράτηση του χριστιανισμού οι κινήσεις εξωστρέφειας κινήθηκαν προς τα μέσα. Καλλιεργήθηκε ένας πολιτισμός ενοχής σε αντίθεση με τον πρότερο παγανιστικό κόσμο, όπου όλα ήταν ελεύθερα και λέγονταν με έναν παραστατικό κώδικα σε ένα ευρύ σύνολο. Με στόχο πάντα την εξημέρωση της κοινωνίας και του ήθους του πολίτη. Πιστεύω ότι ο άνθρωπος έχει εξαιρετικά μεγάλη αγριότητα ως πλάσμα μέσα του. Όσο περισσότερο την εκθέτει, τόσο περισσότερο ανακουφίζεται απ΄αυτήν.»
«Τα πράγματα εναλλάσσονται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς και δεν μας ακουμπάει κάτι. Δεν μας αγγίζει. Θεατρικά αν το δεις, καλούμαστε, ελλείψει χρημάτων και πόρων, να κάνουμε πολλά πράγματα απανωτά ή και παράλληλα. Προφανώς ο καθένας θέλει να ζήσει απ΄αυτό που κάνει και το ένα δεν φτάνει. Αλλά αυτό είναι επιβλαβές για το συνολικό αποτέλεσμα. Το θέατρο είναι μια τέχνη που θέλει προετοιμασία, έρευνα, πρόβες. Όσο περιορίζεις αυτά τα πράγματα, αντανακλούν. Κι αυτό δεν κρύβεται. Δεν μπορείς να πιστεύεις ότι κάτι θα δουλευτεί με όλα μισά και θα βγει. Μπορεί όντως να βγει καλό. Αλλά θα είναι καθαρά τύχη. »
Ταυτότητα παράστασης
Συντελεστές:
Μετάφραση: Γιώργος Χειμωνάς
Σκηνοθεσία: Θάνος Παπακωνσταντίνου
Σκηνικά – Κοστούμια: Νίκη Ψυχογιού
Φωτισμοί: Χριστίνα Θανάσουλα
Πρωτότυπη Μουσική: Δημήτρης Σκύλλας
Χορογραφία: Χαρά Κότσαλη
Μουσική διδασκαλία: Μελίνα Παιονίδου
Α΄Βοηθός σκηνοθέτη: Μάριος Παναγιώτου
Β΄Βοηθός σκηνοθέτη: Βασίλης Βηλαράς
Βοηθός σκηνογράφου – ενδυματολόγου: Κωνσταντίνα Παπακωνσταντίνου
Δραματολόγος παράστασης: Εύα Σαραγά
Φωτογράφος παράστασης: Ελίνα Γιουνανλή
Διανομή ρόλων
Νίκος Χατζόπουλος: Παιδαγωγός
Αλέξανδρος Μαυρόπουλος: Ορέστης
Μάριος Παναγιώτου: Πυλάδης
Αλεξία Καλτσίκη: Ηλέκτρα
Ελένη Μολέσκη: Χρυσόθεμις
Μαρία Ναυπλιώτου: Κλυταιμνήστρα
Χρήστος Λούλης: Αίγισθος
Χορός
Ασημίνα Αναστασοπούλου, Σοφία Αντωνίου, Ιωάννα Δεμερτζίδου, Νάντια Κατσούρα, Ελένη Κουτσιούμπα, Κλεοπάτρα Μάρκου, Μαρία Μηνά, Ιωάννα Μιχαλά, Τζωρτζίνα Παλαιοθόδωρου, Νάνσυ Σιδέρη, Καλλιόπη Σίμου, Δανάη Τίκου
Μουσικοί επί σκηνής: Θοδωρής Βαζάκας, κρουστά, Χρήστος Γιάκκας, τρομπόνι, Μαρία Δελλή, Μπαγιάν, Αλέξανδρος Ιωάννου, κρουστά, Γιάννης Κρητικός, κλαρινέτο
Η «Ηλέκτρα» μετά το Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου στις 20 & 21 Ιουλίου, θα παρουσιαστεί σε Καβάλα 25/8, Θεσσαλονίκη 28/8, Πάτρα 4/9, Ελευσίνα 10/9, Βύρωνας 14/9 και Παπάγου 19/9.
Επίσης, θα παρουσιαστεί σε συνεργασία με το Υπουργείο Ναυτιλίας και τους αντίστοιχους Δήμους σε νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Μυτιλήνη 26/7, Λήμνο 30/7 και Αϊ Στράτη 1/8).
Φωτογραφίες: Θοδωρής Κώτσικας