O Τζέιμς Μπόλντουιν υπήρξε ένας μεγάλος ακτιβιστής υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επίσης, υπήρξε ένας σημαντικός Αμερικάνος διαννοούμενος και συγγραφέας. Ταυτόχρονα, ο Τζέιμς Μπόλντουν υπήρξε ένας μαύρος. Ένας νέγρος. Ένας αράπης.
Και τι σχέση το χρώμα του δέρματός του με όλες τις υπόλοιπες ιδιότητές του; Τι σχέση έχουν αυτά που τον χαρακτηρίζουν με το ότι ήταν μαύρος; Αυτά ενδέχεται να αναρωτηθεί κανείς βλέποντας τον τρόπο που έγινε η περιγραφή του Μπόλντουιν στην παραπάνω παράγραφο.
Κι όμως: στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής το χρώμα του δέρματός σου σε καθορίζει…
Ο ίδιος ο Μπόλντουιν το υποστηρίζει με τόλμη και μάλιστα δεν διστάζει να πει αυτό που ελάχιστοι Αμερικάνοι είναι διατεθειμένοι να παραδεχθούν: η ιστορία των ΗΠΑ είναι η ιστορία της υποτίμησης των μαύρων. Και όποιος θεωρεί πως αυτά αποσυνδέονται μεταξύ τους, μάλλον δεν έχει βιώσει ποτέ στο πετσί του το τι σημαίνει να είσαι (όχι απλά) φτωχός (αλλά και) μαύρος στις ΗΠΑ.
Αυτή η συνθήκη διπλής καταπίεσης είναι ο θεματικός άξονας ενός εκ των πιο συγκλονιστικών ντοκιμαντέρ που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια. Το «I’ m not your negro» του Ραούλ Πεκ είναι μια ταινία-γροθιά στον ρατσισμό της αμερικάνικης κοινωνίας.
Έναν ρατσισμό που, όπως πολύ πειστικά καταδεικνύει η ταινία, παράγεται από την ίδια την κοινωνία των ΗΠΑ όπως το ανθρώπινο σώμα παράγει τον ιδρώτα, είναι συστατικό στοιχείο της, ενυπάρχει σε πτυχές της κουλτούρας της που ούτε καν έχουμε φανταστεί.
Ο Μπόλντουιν, έχοντας μια τεράστια πορεία στον αγώνα για την άρση των φυλετικών διαχωρισμών, ξεκίνησε το 1979 να γράφει ένα δοκίμιο ενάντια στον ρατσισμό με το όνομα «Remember This House». Πέθανε το 1987 σε ηλικία 63 χρόνων χωρίς να προλάβει ποτέ να το ολοκληρώσει. Πάνω σε αυτό το δοκίμιο βασίζεται και το φιλμ.
Με την εμβληματική φωνή του Σάμουελ Τζάκσον να απαγγέλλει τα λόγια από το ανολοκλήρωτο δοκίμιο του Μπόλντουιν, το «I’ m not your negro» κάνει μια βουτιά στην ιστορία του ρατσισμού στην Αμερική χρησιμοποιώντας βίντεο-ντοκουμέντα τόσο από τις δεκαετίες του ’50, του ’60 και του ’70, όσο και της σύγχρονης Αμερικής.
Ανάμεσα στις σοκαριστικές εικόνες ρατσιστικής βίας που βλέπουμε επί οθόνης και που, συνοδευόμενες τόσο από διάφορες ιστορικές ομιλίες του Μπόλντουιν όσο και από την αφήγηση του Τζάκσον γίνονται ακόμα πιο δυνατές, το «I’ m not your negro» επιχειρεί να προσεγγίσει και μια σειρά από άλλα ζητήματα.
Μια από τις πιο εύστοχες θεματικές με την οποία καταπιάνεται το ντοκιμαντέρ, είναι το πως ο ρατσισμός απέναντι στους μαύρους γιγαντώνεται μέσα από την πολιτισμική κουλτούρα. Εκθέτοντας το πώς παρουσιάζονται οι μαύροι στις Αμερικάνικες ταινίες, ακόμα και όταν έχουμε να κάνουμε με ηθοποιούς ευρείας αποδοχής όπως ο Πουατιέ και ο Μπελαφόντε, το ντοκιμαντέρ του Πεκ αποδεικνύει πως το Hollywood παράγει αργά και σταθερά ρατσισμό ακόμα και με εργαλεία υπεράνω πάσης υποψίας.
Ταυτόχρονα, κάνει ξεκάθαρη μια από τις πιο βασικές αρχές όταν πρέπει να αναλύσεις το κοινωνικό φαινόμενο του ρατσισμού: αν δεν τον βιώνεις καλύτερα να μην προσπαθείς να τον αμφισβητήσεις όσο καλές προθέσεις και αν έχεις, καλύτερα απλά να ακούς αυτούς που το βιώνουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μια ομιλία του Ρόμπερτ Κένεντι.
Ο αδερφός του προέδρου των ΗΠΑ εμφανίζεται το 1965 να μιλάει για τα δικαιώματα των μαύρων και να λέει: «Η αλλαγή είναι αργή αλλά γίνεται, η ισότητα προχωράει. Κάποτε ίσως να υπάρξει και ένας μαύρος πρόεδρος στις ΗΠΑ».
Η απάντηση του Μπόλντουιν είναι αποστομωτική: «Μετά από 400 χρόνια σκλαβιάς, ο Κένεντι μας λέει ότι πλησιάζει η ισότητα επειδή ίσως σε καμιά 40αριά χρόνια να βγει ένας πρόεδρος που θα είναι μαύρος. Ευτυχώς που ο ίδιος είναι λευκός και δεν έχει βρεθεί ποτέ σε μια γειτονιά των μαύρων να ακούσει πως γελάνε μαζί του για αυτή την ατάκα».
Η πραγματικότητα μοιάζει απίστευτα κυνική: στην Αμερική του Ομπάμα, του πρώτου μαύρου πρόεδρου των ΗΠΑ, οι δολοφονίες μαύρων από την αστυνομία στις γειτονιές των τελευταίων όχι απλά δεν μειώθηκαν, αλλά έγιναν και πιο έντονες από το ποτέ.
Όσο εξαιρετικό και αν είναι το «I’ m not your negro» όμως, υπάρχει ένα μικρό παράπονο. Αν και ασχολείται με την αντίθεση και την ιδιότυπη σχέση του Μάλκολμ Χ. και του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, δυο εκ των μεγαλύτερων ηγετών του κινήματος ισότητας των μαύρων, ποτέ δεν εμβαθύνει παραπάνω.
Ο Μάλκολμ Χ. και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ήταν δυο εμβληματικές φιγούρες που συγκρούστηκαν όσο δεν πήγαινε αναφορικά με την καταπολέμηση του ρατσισμού. Ο Μάλκολμ Χ. υποστήριζε ευθέως τη χρήση βίας ενάντια στους λευκούς ρατσιστές, έλεγε χαρακτηριστικά πως όταν σε δέρνουν και σε κυνηγάνε δεν μπορείς να γυρνάς και το άλλο μάγουλο αλλά να αντεπιτίθεσαι και χαρακτήριζε καταστροφική την ειρηνική λογική του Κινγκ.
Ο Κινγκ από την άλλη πίστευε ότι ο Μάλκομ Χ., με το να μιλάει ανοιχτά υπέρ της βίας, απλά διαιωνίζει το δηλητήριο του ρατσισμού. Και οι δυο έπεσαν θύματα ρατσιστικής δολοφονίας. Άραγε το βάρβαρο φινάλε τους, ποιον από τους δυο δικαίωσε;
Η κόντρα τους είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες στιγμές στην σύγχρονη ιστορία της Αμερικής και είναι κρίμα που, αν και όλες οι αντιθέσεις τους αναλύονται αρκετά, το ντοκιμαντέρ μένει απλά στην επιφάνεια.
Θα την θέλαμε αυτή την εξειδίκευση από αυτό το ντοκιμαντέρ αλλά εντάξει, δεν έχουμε παράπονο.
Είπαμε: τέτοιο ντοκιμαντέρ είχαμε χρόνια να δούμε…