Τα Γαυγάμηλα –δικαίως- θεωρούνται μέχρι σήμερα η μεγαλύτερη νίκη του αήττητου στρατού του Μεγάλου Αλεξάνδρου (από άποψη σημασίας αλλά και τακτικών ελιγμών), όμως εκείνη του Υδάσπη την συναγωνίζεται ευθέως και μελετάται ακόμη και σήμερα από τους αναλυτές στρατηγικής, αφού ο κορυφαίος στρατηλάτης όλων των εποχών δεν είχε να αντιμετωπίσει μόνο υπεράριθμους αντιπάλους αλλά κι ένα όπλο που οι Μακεδόνες δεν είχε ξαναδεί ποτέ: Τους θηριώδεις ελέφαντες…
Υπό μία έννοια θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι ελέφαντες αποτελούσαν τα… τανκ της αρχαιότητας. Μόνο και μόνο το παρουσιαστικό τους τρομοκρατούσε τόσο τα άλογα όσο και τους στρατιώτες, ενώ έχοντας κάλυψη και απόσταση ασφαλείας εκείνοι που βρίσκονταν πάνω τους έριχναν βέλη και ακόντια στους εχθρούς, την ώρα που και τα ίδια τα παχύδερμα ποδοπατούσαν, εκσφενδόνιζαν με τις προβοσκίδες τους ή ακόμη και ανασκολόπιζαν με τους χαυλιόδοντές τους οποιονδήποτε τολμούσε να σταθεί στο διάβα τους.
Στρατό αποτελούμενο από περίπου 150 τέτοια θηρία, 20.000 πεζούς, 2.000 ιππείς και 200 άρματα παρέταξε ο Πώρος, ο βασιλιάς της περιοχής Παουράβα όταν έμαθε ότι ο Μέγας Αλέξανδρος όδευε προς το βασίλειό του. Ο Αριαννός ωστόσο αναφέρει 30.000 πεζούς, 4.000 ιππείς, 300 άρματα και 200 ελέφαντες… Παρά την φήμη για την σαρωτική ήττα της κάποτε αχανούς και παντοδύναμης Περσικής Αυτοκρατορίας, ο Ινδός ηγεμόνας θεώρησε ότι το αριθμητικό πλεονέκτημα (το οποίο πάντως ουδέποτε εμπόδισε τον Μέγα Αλέξανδρο να βγει θριαμβευτής), η παρουσία των πολεμικών ελεφάντων αλλά και η προστασία από τον ποταμό Υδάσπη θα του έδινε το πάνω χέρι… Ούτε κι αυτός δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι ο Μακεδόνας στρατηλάτης θα τολμούσε να επιτεθεί, ειδικά την περίοδο των μουσώνων που είχαν κάνει ακόμη πιο βαθιά και ορμητικά τα νερά του ποταμού.
Ο στρατός των Ελλήνων αριθμούσε 23.000 πεζούς και 8.500 ιππείς, αν και ορισμένοι παρουσιάζουν αυτά τα νούμερα ελαφρώς μεγαλύτερα. Σε κάθε περίπτωση πάντως ακόμη και στις σημερινές στρατηγικές σχολές διδάσκεται το τέχνασμα του Αλεξάνδρου που μετέτρεψε μια επίθεση σχεδόν αυτοκτονίας σε αδιανόητο θρίαμβο.
Γνωρίζοντας ότι ο Πώρος θα διατηρούσε απλά την θέση του και θα περίμενε, ο Αλέξανδρος γνώριζε καλά ότι μια κατά μέτωπο έφοδος δεν θα είχε την παραμικρή πιθανότητα επιτυχίας. Έτσι προτίμησε να αφήσει ένα μέρος του στρατού του (3.000 ιππείς και 8.000 πεζούς) πίσω –με επικεφαλής τον Κρατερό– κι ο ίδιος ηγήθηκε ενός άλλου τμήματος (5.000 ιππείς και 10.000 πεζούς) και ακολουθώντας την τακτική της «σκίασης», μετακινούνταν κάθε βράδυ με μυστικότητα και υπομονή από ένα σημείο περίπου 27 χιλιόμετρα πιο μακριά, με στόχο να περάσει τον Υδάσπη και να περάσει στην αντίπερα όχθη… Τελικά επέλεξε να το κάνει μια νύχτα με καταρρακτώδη βροχή, όταν η ορατότητα του Πώρου θα ήταν ελάχιστη και οι αστραπές θα κάλυπταν τα πάντα…
Κι ενώ ο Αλέξανδρος κατόρθωνε να διασχίσει τα νερά, ο Κρατερός επιχειρούσε να τον παραπλανήσει κάνοντας εικονικές προσποιήσεις ότι θα επιτεθεί και μάλιστα από σημείο το οποίο δεν κάλυπταν οι ελέφαντες. Την ίδια ώρα το πλάνο που είχε συλλάβει αυτός ο αδιανόητος στρατηγικός νους δεν είχε ακόμη ξεδιπλωθεί σε όλο του το μεγαλείο. Παράλληλα με την κίνηση του Αλέξανδρου με τους ιπποτοξότες του στο αριστερό μέρος της διάταξης του Πώρου, ο Κοίνος είχε λάβει την εντολή να τηρεί στάση αναμονής με το βαρύ ιππικό στα δεξιά της. Όταν ο Ινδός βασιλιάς αντιλήφθηκε τον Μακεδόνα αντίπαλό του έκανε το λάθος που αναμενόταν. Μετακινήθηκε προς το μέρος του, με αποτέλεσμα να μην δει τον Κοίνο και ουσιαστικά να βρεθεί περικυκλωμένος από μια «τανάλια» και να δέχεται επίθεση από τρία διαφορετικά σημεία.
Το χάος που προκλήθηκε επηρέασε και τους ελέφαντες οι οποίοι δέχθηκαν αμέτρητα χτυπήματα από βέλη, ακόντια και φυσικά τις περίφημες μακεδονικές σάρισες, ώστε να πάθουν αμόκ και να αρχίσουν να τρέχουν πανικόβλητοι, ποδοπατώντας τους πάντες, με πρώτους φυσικά τους ίδιους τους στρατιώτες του Πώρου. Πριν όμως συμβεί αυτό, ο Αλέξανδρος είχε δώσει εντολή στους καλύτερους τοξότες τους, τους επίλεκτους Αγριάνες (θρακικός λαός που από πολλούς θεωρούνται πρόγονοι των Πομάκων) να σημαδέψουν πρώτα τους αναβάτες των ελεφάντων ώστε να μην υπάρχει κανένας που να μπορεί να ελέγξει τα ζώα. Με τα παχύδερμα εκτός ελέγχου και το ιππικό να έχει αποδυναμωθεί πλήρως, οι πεζοί του Πώρου ήταν πλέον εύκολος στόχος και η πλάστιγγα της μάχης έγειρε οριστικά υπέρ του Μεγάλου Αλεξάνδρου παρά τις μεγάλες απώλειες που είχαν και οι Μακεδόνες, αλλά και την ανδρεία του Πώρου ο οποίος πάνω σε έναν ελέφαντα πολέμησε εκείνος σχεδόν μέχρι τέλους.
Τότε ήταν που φάνηκε και ο διαφορετικός τρόπος με τον οποίον συχνά σκεφτόταν ο Μεγάλος στρατηλάτης. Αντί να κυνηγήσει μέχρι θανάτου τον Ινδό βασιλιά, έστειλε αγγελιαφόρους, του ζήτησε να παραδοθεί δίχως να φοβάται τις συνέπειες και ενώπιον όλων των ρώτησε πώς θα ήθελε να του συμπεριφερθεί. Η απάντηση που έλαβε «σαν βασιλιά» τον εντυπωσίασε, με αποτέλεσμα να κάνει ακριβώς αυτό. Όταν ο Αλέξανδρος προχώρησε την εκστρατεία του ακόμη ανατολικότερα έδωσε στον Πώρο γη για το βασίλειό του το οποίο και κράτησε μέχρι τον θάνατο του, όταν και σκοτώθηκε κι αυτός με την σειρά του από Εύδημο ο οποίος ήταν στρατηγός του Αλεξάνδρου.
Σύμφωνα με τον Αρριανό, οι μακεδονικές απώλειες ανήλθαν σε 310 νεκρούς. Ωστόσο, ο Βρετανός στρατιωτικός και ιστορικός Τζον Φρέντερικ Φούλερ βλέπει ως «πιο ρεαλιστικό» τον αριθμό που αναφέρεται από τον Διόδωρο για περίπου 1.000 νεκρούς, την ώρα που οι Ινδοί έχασαν 23.000 νεκρούς (ανάμεσα στους οποίους και οι δυο γιοι του Πώρου), σύμφωνα με τον Αρριανό ή 12.000 νεκροί και πάνω από 9.000 ανδρών, που συνελήφθησαν, σύμφωνα με τον Διόδωρο. Παράλληλα αιχμαλωτίσθηκαν ζωντανοί περίπου 80 πολεμικοί ελέφαντες
Ο Μέγας Αλέξανδρος έχασε το αγαπημένο του άλογο, τον Βουκεφάλα, το οποίο τραυματισμένο πέθανε λίγο μετά από αυτήν τη μάχη.