Tις τελευταίες δεκαετίες η παράδοση των γιορτών από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα, καθημερινά για περίπου 30 ημέρες, όριζε να υπάρχουν στο τραπέζι άφθονα κρεατικά, από γαλοπούλα για τους λάτρεις της ξενόφερτης παράδοσης μέχρι αρνί, πολλά γλυκά, με τα μελομακάρονα και τους κουραμπιέδες αλλά και τις δίπλες. Σε κάποια ορεινά χωριά της Κρήτης όμως τις τελευταίες ημέρες αυτής της περιόδου κρατούν ακόμα μία ξεχασμένη παράδοση που λίγοι θυμούνται ή γνωρίζουν.
Η αλήθεια είναι ότι οι νεότεροι δεν είμαστε εξοικειωμένοι με αυτό το φαγητό, ειδικά αν δεν καταγόμαστε από την Κρήτη. Οι παλαιότεροι, όμως, στην Κρήτη συνήθιζαν να τρώνε φωτοκόλλυβα κάθε χρόνο την παραμονή των Φώτων. Τα φωτοκόλλυβα είναι ένα εξαίσιο φαγητό, παρότι το όνομά του δεν το δείχνει, με διάφορα όσπρια και στάρι ανακατεμένα και βρασμένα μαζί.
Στην Κρήτη, τα ονομάζουν επίσης ψαροκόλλυβα, παλικάρια, παπούδια ή φωτοπάπουδα, ανάλογα με την περιοχή που θα το συναντήσεις. Κατά τη διάρκεια της μεγάλης νηστείας των Φώτων, οι πιστοί απέχουν από τροφές όπως το λάδι, προκειμένου να μπορέσουν να λάβουν τον αγιασμό την επόμενη μέρα και τα φωτοκόλλυβα είχαν τα πάντα μέσα τους για να τους κρατήσουν, να χορτάσουν αλλά να μη στερηθούν και τη γεύση.
Οι Κρητικοί που το μαγείρευαν έβαζαν σε μια μεγάλη κατσαρόλα διάφορα σπορικά όπως φασόλια, ρεβίθια, φακές, κουκιά, φάβα, στάρι κ.λπ., τα έβραζαν και τα έτρωγαν αλάδωτα, ενώ υπάρχουν μαρτυρίες τα ίδια τα φαγητά τα έδιναν και στα ζώα τους εκείνη τη μέρα. Τα ζώα τα τρέφανε επίσης, γιατί πιστεύαν ότι τη νύχτα της παραμονής των Φώτων οι ουρανοί είναι ανοιχτοί και τα ζώα αποκτούν ικανότητα να μιλήσουν. Με αυτό τον τρόπο, πίστευαν ότι φρόντιζαν τα ζώα τους και δεν θα είχαν παράπονα από το Θεό για τη μη φροντίδα τους.
Το μυστικό είναι να έχουν μουλιάσει μέσα σε νερό αποβραδίς τα πιο δυσκολόβραστα όσπρια. Το βράσιμο ξεκινάει με τα ρεβύθια και το στάρι και μισή ώρα μετά προστίθενται και τα υπόλοιπα όσπρια. Σε πολλές περιοχές το φαγητό συνοδευόταν από φρέσκο κρεμμύδι και άνηθο. Οι λιγότεροι σκληροπυρηνικοί της νηστείας προσθέτουν και λάδι.
